Pauline Michgelsen
Portret van Rusland. Een kleine kunstgeschiedenis
Uitgegeven door CIRC Atelier
Amsterdam 2013
79 blz.
ISBN 9789081951227
€19,95

Kunst en macht in Rusland

René Does

Een portret schetsen van Rusland in zo´n 80 bladzijden: kan dat? Ja, dat kan. Slaviste en Russische kunstkenner Pauline Michgelsen presteert het in Portret van Rusland. Een kleine kunstgeschiedenis.

Michgelsen heeft zich bescheiden doelen gesteld - vandaar waarschijnlijk. Ze wil graag vertellen over een paar Russische schilderijen, in samenhang met zaken als het levensverhaal van de kunstenaar, de omstandigheden waaronder ze tot stand kwamen en de invloed die ze hadden. Dit alles met een luchtige en anekdotische invalshoek. ´Kunst´ is in het boek vooral schilderkunst, met enkele uitstapjes naar de beeldhouwkunst en de fotografie. Het boek bevat zeventien verhalen (hoofdstukken) en 34 afbeeldingen.

Uiteraard begint Michgelsen met de iconenkunst, en wel de anonieme Icoon van de Heilige Nicolaas uit eind veertiende eeuw. Ze vertelt in het standaardformaat van drie bladzijden over de uitgangspunten en regels rond de iconenkunst. Het hoofdstuk speelt onbedoeld ook nog in op de actualiteit. ´Sinterklaas wordt in Rusland overigens niet gevierd,´ schrijft Michgelsen. Er is in Rusland dus ook geen Zwarte Piet.

Er staan voor minder ingewijden in de geschiedenis van de Russische schilderkunst ook veel minder bekende zaken. Zo wordt het beginhoofdstuk over de iconenkunst gevolgd door een hoofdstuk over de volgende stap in de ontwikkeling van de schilderkunst, die van de parsoeny. Een parsoena is een kruising van een icoon en een realistisch portret. Michgelsen: ´Het lijkt op een icoon, maar het is het niet.´

Bijzonder is de grote rol die vrouwen hebben gespeeld in de Russische schilderkunst. Mooi is het hoofdstuk over de ´Russische Mona Lisa´, het schilderij Portret van een onbekende dame (1883) van Ivan Kramskoj.

Met flinke stappen gaat Michgelsen chronologisch door de stromingen en de toppers in de Russische schilderkunst. Na de iconen en de parsoeny volgen hoofstukken over onder meer de loebki (houtsnedes), de portretschilderij, schilderende lijfeigenen, de peredvizjniki van de Vereniging van Rondtrekkende Kunsttentoonstellingen, landschappen, de ´Russische Rembrandt´ Ilja Repin, het constructivisme, het socialistisch realisme, de parallelle wereld van de ´aptart´ (appartementenkunst) uit de Brezjnev-tijd en de huidige tijd.

Michgelsen koppelt al deze ontwikkelingen in de schilderkunst aan de politieke en maatschappelijke rol van de kunst in Rusland, waardoor de Russische geschiedenis vanuit het licht van de schilderkunst in een notendop voorbij komt.

De Russische staat heeft zich bijna altijd sterk met de kunst bemoeid en meer of minder dwingend voorgeschreven welke maatschappelijke taak kunst en kunstenaars dienden te vervullen, met uiteraard het socialistisch realisme uit de Stalin-tijd als meest pregnante uiting. Daartegenover heeft de kunstenaar in Rusland ook altijd een meer dan gemiddelde belangrijke maatschappelijke positie gehad, in dienst van het zittende bewind dan wel als ´dissident´.

Tegenwoordig onder president Vladimir Poetin is dat nog steeds zo, aldus de laatste drie zinnen uit het boek: ´Tegenwoordig zijn kerk en staat weer één. Kunstenaars horen er opnieuw alleen bij als ze zich houden aan de regels en de smaak van de kerk en de staat. Zoals dat in Rusland eigenlijk bijna altijd al het geval was.´

Portret van Rusland is een leuk verteld en leuk bedacht boek en heeft een ideale combinatie van interessante en wetenswaardige tekst en mooie en passende illustraties. Door de harde kaft is het ook een bewaarboek en een nakijkboek, zoals het hoort in het genre van het kunstboek.