Marc Hannemann, Sjoerd Keulen en Ronald Kroeze
Vals plat in de Oeral. Een zoektocht naar de oostgrens van Europa
Uitgeverij Aspekt
Soesterberg 2008
424 blz.
ISBN 90591 17859
€22,95

Potentiële oostgrens

Suzanne Jansen

Vals plat in de Oeral. Een zoektocht naar de oostgrens van Europa is het reisverslag van de drie recentelijk afgestudeerde historici Marc Hannemann, Sjoerd Keulen en Ronald Kroeze. De reis leidt naar grensgebieden, van Groningen, Duitsland en de nieuwe EU-lidstaten in Oost-Europa, naar Oekraïne, Wit Rusland en landen aan de Zwarte Zee. Ze vervolgen hun reis dwars door Rusland, en via Moskou en Kazan trekken ze de Oeral over naar Siberië, om uiteindelijk het meest oostelijk gelegen eiland Joezjno-Sachalinsk te bereiken. In de vier maanden van de zomer van 2007 legden de jonge historici 30.000 kilometer af, bezochten ze veertien landen en minstens twee keer zoveel plaatsen. Maar vinden ze ook de oostgrens van Europa?

Er zijn verschillende manieren om de grens van een continent te bepalen. Geografisch grenzen trekken ligt voor de hand, maar de cultuur en geschiedenis van een stad of land is minstens zo bepalend. Een andere mogelijkheid is om te kijken naar de sociaal-economische of politieke situatie.

In Vals plat in de Oeral worden al deze verschillende aspecten in acht genomen. In elke stad of regio op hun route stellen de reizigers zich dezelfde vraag: 'Hebben we de grens van Europa al bereikt?' Ze duiken in de lokale en nationale geschiedenis van de stad, bezoeken monumenten en musea en spreken met de inwoners. De lezer wordt zo meegenomen op een avontuurlijke reis die steeds verder richting het Verre Oosten gaat.

Tot twintig jaar geleden was het duidelijk: het IJzeren Gordijn, de Berlijnse Muur, dát waren de grenzen van 'ons Europa'. Sinds de hereniging van Oost- en West-Berlijn is het echter niet zo overzichtelijk meer. Alle 27 lidstaten van de huidige Europese Unie zijn Europees. Toch? De historici schrijven over het 'trotse, zelfbewuste en Europese Polen van voor de oorlog en het communisme', dat in de 21ste eeuw een sterke wil heeft Europees, en vooral niet-Russisch te zijn.

Dit laatste geldt ook voor het Balticum, maar de heren hanteren een opmerkelijk ander criterium. Ze bepalen of een land Europees is door te bekijken aan welke kant het vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog. Als ze de oversteek maken van Finland naar Rusland schrijven ze dat het erop lijkt dat ze 'in Rusland eindelijk weer in óns Europa terecht zijn gekomen: het Europa dat in de jaren '40 aan de "goede" kant stond'. Deze vergaande simplificering van de oorlogsgeschiedenis in deze landen is een kleine teleurstelling in het verder zo goed geschreven reisverslag.

Belangrijke gebeurtenissen in de Europese geschiedenis worden levendig vervlochten in het reisverslag. Heeft de Verlichting hier haar sporen nagelaten? Tot waar zijn de legers van Napoleon gekomen? Heeft de regio van de negentiende-eeuwse democratiseringsgolven geprofiteerd? Is een gebied nog Europees wanneer er sprake is van kolonisatie, zoals in Siberië? Maar ook de actuele situatie wordt tegen het licht gehouden: in hoeverre is er sprake van typisch Europese of westerse normen, zoals democratie en persvrijheid?

Geografisch wordt de Oeral vaak als oostgrens van Europa genoemd. Het bereiken van dit gebergte is dan ook een hoogtepunt tijdens de reis. Geen letterlijk hoogtepunt, en figuurlijk valt het ook tegen, zo blijkt bij aankomst in Jekaterinboerg. Vervolgens wordt het verhaal verteld hoe in de vroege achttiende eeuw min of meer door een vergissing de Oeral de oostgrens van Europa is geworden.

Een terugkerend element in het boek is de overgang of brugfunctie van steden en regio's. Lviv bijvoorbeeld, Istanboel, Kazan, of Siberië. Het is moeilijk te zeggen of deze Europees zijn of Aziatisch, of een beetje van allebei. De historici komen er zo ook achter dat de oostelijker gelegen Oekraïense stad Odessa een stuk Europeser is dan het corrupte Tiraspol in Transdnestrië. Het is dus ook niet per se zo dat hoe verder je naar het oosten gaat, hoe minder Europees het wordt.

Vals plat is een heerlijk boek om te lezen; het is geen moment saai. Het is jammer dat de uitgever van het boek niet beter gebruik maakte van het beeldmateriaal. De kaart met de route in het begin is leuk gedaan, maar de foto's zijn dikwijls vaag afgedrukt en willekeurig in de tekst geplaatst.

Vals plat in de Oeral is een multimediaal project is. Eerder verscheen een reeks columns in nrc.next (zie www.nrc.nl/europa/grenspaal). Op deze website zijn bovendien veel foto's en filmpjes te vinden, die een mooie toevoeging op het boek zijn en de moeite van het bekijken waard. Mede door het multimediale karakter doet het project van Hannemann, Keulen en Kroeze denken aan Geert Maks In Europa.