Fleur de Weerd
Het land dat maar niet wil lukken. Een reis door het grillige Oekraïne
Uitgeverij Atlas Contact
Amsterdam/Antwerpen 2015
271 blz.
ISBN 9789045029900
€21,99

Olaf Koens
Oorlog en kermis
Uitgeverij Prometheus/Bert Bakker
Amsterdam 2015
280 blz.
ISBN 9789035142923
€17,95

Rondreizen door Oekraïne en Rusland

René Does

Ze zijn even oud (geboren in 1985) en hebben beide een meer dan geslaagde Nederlandse bijdrage geleverd aan het genre correspondentenboeken: Fleur de Weerd over Oekraïne met Het land dat maar niet wil lukken. Een reis door het grillige Oekraïne en Olaf Koens over Oekraïne en Rusland met Oorlog en kermis.

Beide boeken zijn in 2015 verschenen. Ik heb ze dus wat laat na verschijning gelezen, maar beide boeken zijn zo breed opgezet dat ze nog niets aan actualiteit hebben verloren en prima informatiebronnen zijn voor iedereen die het hedendaagse Oekraïne en Rusland beter willen leren kennen en begrijpen. Beide boeken zijn ook goed en levendig geschreven en een geslaagde mix van reisboek, achtergrond en analyse.

Het land dat maar niet wil lukken van Fleur de Weerd is een spontaan en onbekommerd boek. Zo is zij ook als correspondent voor enkele kranten en Radio 1 in Oekraïne terecht gekomen. 'Zelf wist ik ook weinig over Oekraïne toen ik erheen verhuisde in 2012. Het was een spontane beslissing om op het vliegtuig te stappen. Ik wilde uitvinden of het werk als correspondent iets voor me was en had voor Oekraïne gekozen omdat daar het EK voetbal plaats zou vinden die zomer', schrijft ze in het voorwoord.

Deze spontane beslissing blijkt in dit boek bijzonder geslaagd uit te pakken. Het staat vol rake observaties van de Oekraïense politiek en samenleving. De Weerd behandelt onder meer de politieke hectiek in het land ('De politieke arena is door de constante strijd ook één grote heksenketel'), de rol van de oligarchen, de alom verbreide corruptie, de homohaat en het seksisme. 'Hoewel het voor mij overduidelijk is dat Oekraïne een seksistisch land is, blijken sommigen van mijn mannelijke collega's dit niet zo te zien.'

De Weerd heeft zich ondergedompeld in het dagelijkse Oekraïense leven en doet daar in twaalf hoofdstukken verslag van. Na een gewenningsperiode in Kiev reist zij als correspondente het hele land door. Deze reizen vormen de kern van het boek onder de hoofdtitels van de bezochte plaatsen - naast Kiev zijn dit het dorp Stepanivka, Charkov, Donetsk, Zaporizja, Tsjernobyl, Odessa, Lviv, Oezjhorod, Oeman en de Krim.

Evenals de meeste van haar Oekraïense gesprekspartners komt De Weerd niet uit de vraag of Oekraïne wel klaar is voor Europese integratie, en of dit ooit zal gebeuren. Trouwens, de inwoners van de westelijke grensregio Transkarpatië (hoofdstad Oezjhorod) hebben liever geen integratie in de Europese Unie, omdat die de lucratieve grenshandel zal belemmeren.

Vrouwelijke correspondenten zijn overal in de minderheid, zeker in Rusland en Oekraïne. De vrouwelijke blik van de Weerd heeft in Het land dat maar niet wil lukken een echte meerwaarde. Zo signaleert ze dat jonge Oekraïensen vaak een Barbie-achtige schoonheid hebben, maar vrouwen in het land in een korte periode kunnen veranderen van devoesjka (meisje) in baboesjka (omaatje). En over de Oekraïense man: 'De meesten zijn bonkerig, hebben een slechte huid en kleine oogjes.'

Apart is ook haar reportage over de vrouwenhandel in de havenstad Odessa. Op bezoek bij een huwelijksbureau voor westerse mannen merkt bazin Maria gevoelsmatig dat De Weerd als laatste eigenlijk wel wil weten of zij geaccepteerd zou worden bij haar bureau. Met 'flink restylen' lukt dat wel, denkt Maria, want De Weerd is slank en heeft grote ogen, maar partner Maksim twijfelt, want 'je bent zo Europees en lomp'.

Fleur de Weerd eindigt waar Olaf Koens begint in zijn boek Oorlog en kermis, namelijk met de verdrijving van de Ookraïense president Viktor Janoekovitsj in een volksrevolutie en de daarop volgende annexatie van het schiereiland de Krim door Rusland in de winter van 2014. Koens heeft bijna tien jaar in Rusland gewerkt als correspondent voor de Volkskrant en RTL Nieuws.

Hij is een onverschrokken jonge man en bekijkt Rusland en Oekraïne met de mannelijke blik, hetgeen meteen al duidelijk wordt uit de omslag van het boek: een foto van vier wulpse jonge Russinnen die over de haven van Vladivostok uitkijken.

De eerste helft van Koens boek is een verslag van de annexatie van de Krim en de pro-Russische separatistische burgeroorlog in het oosten van Oekraïne, die daarop volgde. Als moedige oorlogsverslaggever bericht Koens over de gebeurtenissen in Oost-Oekraïne in de zomer van 2014. Hij bezoekt ook de plek waar de MH17 is neergeschoten. De paragraaf 'Ramada' in het deel 'Oorlog' over deze rampplek is een indrukwekkende en blijvende vastlegging van de situatie ter plekke op dat moment.

De tweede helft van het boek gaat over Rusland. Koens heeft letterlijk en figuurlijk de randen van het grote land bereisd. Een groot deel van de reizen wordt hierbij verbonden aan reportages over het strafrechtsysteem in Rusland en de goelag van strafkampen - in Mordovië aan de middenloop van de Wolga ('desolaat maar dichtbij'), Siberië en het noorden van Europees Rusland.

Koens komt er ook terecht omdat hij de strafzaken tegen de leden van de vrouwenpunkband Pussy Riot en de bemanning van het geënterde Greenpeace-schip de Arctic Sunrise op de voet volgde. Deze gebieden mogen niet meer absoluut gesloten gebieden zijn voor buitenlanders, maar westerse pottenkijkers worden er vaak nog steeds wantrouwend en vijandig tegemoet getreden door bestuurders en veiligheidsorganen.

Zowel hilarisch als veelzeggend over de Russische volksaard is Koens' reportage over de meteorietinslag bij de stad Tsjeljabinsk in de Oeral op vrijdag 15 februari 2013. Koens vliegt met zijn Russische cameraman snel naar Tsjeljabinsk op verzoek van Hilversum. Terwijl de redactie in Nederland denkt dat 'half Siberië in puin ligt', vertelt de taxichauffeur van het vliegveld in Tsjeljabinsk: 'Er is wat glas hier en daar, verder valt het mee'.

Sommige inwoners van de stad van wie de ruiten door de meteorietinslag niet gesneuveld zijn, gooien alsnog hun ruiten in met stenen om de staatspremie voor nieuwe kozijnen voor getroffen burgers op te strijken. 'Onze excuses voor het ongemak', meldt een tabakswinkel in de Leninstraat die 'in verband met het neerstorten van een meteoriet' even dicht moet. 'De Russische gelatenheid is fenomenaal', concludeert Koens.

In een mooie inleiding verwoordt Koens zijn gevoelens van zowel afschuw als liefde voor Rusland, gevoelens die het land bij veel mensen kan oproepen. 'Ik heb Rusland gehaat, ik heb er doodsangsten uitgestaan. Ik ben er volwassen geworden, ik ben er vader geworden. Ik hou weergaloos veel van Rusland.' Zijn boek eindigt met een lsd-trip door nachtelijk Moskou met een lid van de punkband Pussy Riot.