Charles King
The ghost of freedom. A history of the Caucasus
Oxford University Press 2008
291 blz.
ISBN 978-0-19-517775-6
$29,95

Bernhard Chiari (Hg.)
Wegweiser zur Geschichte Kaukasus
Ferdinand Schöningh
Paderborn 2008
288 blz.
ISBN 978-3-506-76587-1
€13,90

Het spook van de vrijheid

Marc Jansen

Charles King ontleent de titel van zijn boek over de geschiedenis van de Kaukasus aan Aleksandr Poesjkins romantische poëem De Kaukasische gevangene. Een jonge aristocraat verruilt de benepen Petersburgse atmosfeer voor de vrijheid van een Kaukasisch bergdorp plus een hopeloze liefde, maar vindt er dan gevangenschap. Hij heeft 'het spook van de vrijheid' (prizrak svobody) nagejaagd.

Hoewel gebaseerd op een gedegen kennis, lijkt Kings blik haast profetisch. Een paar maanden na de verschijning van zijn boek brak een korte, nare oorlog uit om de bevrijding van twee Kaukasische volken, de Zuid-Osseten en de Abchazen. Het resultaat was dat zij na Georgië nu afhankelijk werden van Rusland. Het past naadloos in de door King voor de regio gesignaleerde paradox, namelijk 'dat je je vrijheid kunt verwerven en tegelijkertijd verliezen'.

Het was niet de eerste oorlog in de Kaukasus, zo laat King, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Georgetown University in Washington, goed gedocumenteerd zien. In en om dit hooggebergte wonen tientallen volkeren die evenzovele in onze oren buitenissige talen spreken en uiteenlopende godsdiensten belijden. Werden ze in de afgelopen eeuwen niet van buitenaf door het Perzische, Ottomaanse of Russische rijk in hun bestaan bedreigd, dan hadden ze onderling wel een vete uit te vechten. Vandaar de mythen over de Kaukasiërs, van wilde halsafsnijders tot nobele vrijheidsstrijders.

Maar volgens King hebben conflicten als die om Abchazië, Zuid-Ossetië en ook Nagorno-Karabach en Tsjetsjenië niet zozeer een etnische oorsprong. De oorzaak ligt veeleer in de nieuwe staten die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op het toneel verschenen. Deze kunnen worden ingedeeld in de internationaal erkende staten Georgië, Armenië en Azerbeidzjan en de hierboven genoemde niet-erkende de-facto-staten. (Tsjetsjenië is inmiddels overigens weer een gehoorzame regio van Rusland.) Ze werden opgetuigd met instellingen en functionarissen. 'Regionale raden werden parlementen. Fabrieksmanagers en lokale intellectuelen werden ministers en presidenten,' aldus King. Die verworvenheden wilde men verdedigen, zo nodig met geweld, en aan wapens was geen gebrek.

Pas in dit stadium kregen de tot dan toe politieke disputen een etnische tint: 'Etnische grieven die eerst tot uitdrukking waren gebracht door lokale intellectuelen werden vervolgens gekaapt door oudere politieke elites die op zoek waren naar een manier om hun eigen relevantie te behouden.'

King laat het niet bij oorlogen. Het gebied tussen de Zwarte en de Kaspische Zee oefent ook een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op romantici, bergfanaten, culinaire fijnproevers, badgasten, geografen en taalkundigen. Wie om zulke uiteenlopende redenen meer over de Kaukasus wil weten, kan terecht bij de door Bernhard Chiari van het Militärgeschichtliche Forschungsamt in Potsdam geredigeerde wegwijzer tot de regio, eveneens vlak voor de vijfdaagse oorlog van augustus 2008 verschenen. Door het kleine formaat past het boekje gemakkelijk in de jaszak van een EU-waarnemer of het koffertje van een zakenman. Maar de letter is wel erg klein uitgevallen, evenals de vele illustraties, kaarten en handige kadertjes en overzichten.

In een twintigtal artikelen van diverse deskundigen wordt de lezer van de oudheid via Turken, Russen, Duitsers (die in twee wereldoorlogen ook deze kant op trokken) en Sovjets naar de huidige Kaukasus van nieuwe nationale staten en territoriale oorlogen geleid. De verschillende volken, talen en godsdiensten komen aan bod, net als de betekenis van de Kaukasus voor literatuur en film. Olie, gas en pijpleidingen worden evenmin overgeslagen.

Een goede aanvulling op Kings boek biedt het stuk over etnische diversiteit van Clemens Siderko. Volgens de auteur speelde voor de meeste Kaukasiërs hun etnische identiteit tot begin twintigste eeuw nauwelijks een rol. Bepalend was het dorp of de streek waar men vandaan kwam, de familie of clan waartoe men behoorde, soms ook de godsdienst die men beleed. Zo voelde een Georgiër zich in de eerste plaats Mingreliër, Toesjetiër of Svan. De huidige etnische verhoudingen zijn vooral een product van de sovjettijd. Iedere als natie erkende etnische groep had recht op een eigen territorium met een zekere mate van autonomie. Grotere volken (als de Georgiërs) kregen een sovjetrepubliek, kleinere (als de Abchazen, Osseten of Tsjetsjenen) een autonome republiek of dito provincie.

Hier ligt het begin van de staatsstructuren die na 1991, zoals King schrijft, serieuze betekenis kregen. Doordat etnische en territoriale grenzen niet precies samenvielen, was meteen de kiem gelegd voor conflict. Tel daarbij, wat nationale grieven betreft, Stalins volkerendeportaties (door zijn opvolger Chroesjtsjov weer half ongedaan gemaakt) en er resulteert een licht ontvlambaar mengsel.

Hoe informatief ook, Chiari's boekje beantwoordt niet alle vragen. Wat beslist ontbreekt, met het oog op de gebeurtenissen kort na verschijning, is een stuk over de afscheidingsoorlogen van begin jaren negentig in Abchazië en Zuid-Ossetië. Nu valt in de nuttige tijdtafel achterin te lezen dat separatisten in 1992-1993 enkele bloedbaden hebben aangericht, de grootste in de Abchazische hoofdstad Soechoemi met zo'n 7000 en in de kustplaats Gagra met 1000 tot 1500 dodelijke slachtoffers onder de Georgische burgerbevolking. Als je bedenkt dat deze oorlog aan beide zijden naar schatting in totaal rond de tienduizend doden heeft geëist, lijkt dat erg veel.

Vroeger een achterafgebied, heeft de Kaukasus nu de aandacht van de wereld op zich gevestigd, zoals het verschijnen van de hier besproken boeken illustreert. Na de VN en de OVSE is ook de EU er inmiddels gestationeerd. Maar al die internationale bemoeienis garandeert nog geen breuk met het bloedige verleden. Mede door de Russische invloed zit een lidmaatschap van de EU of de NAVO er voor de landen uit de regio voorlopig niet in.