Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (red.)
Turizm. The Russian and East European Tourist under Capitalism and Socialism
Cornell University Press
Ithaca en Londen 2006
313 blz.
ISBN 978-0-8014-7328-9
€26,35

Nuttig toerisme

René Does

Stel, u bent een Russische sovjetburger die in de jaren zeventig in de zomer met zijn gezin op strandvakantie wil. Dan kiest u voor de Zwarte Zee, want buitenlandse stranden zijn onbereikbaar. Maar alleen via uw werkgever kunt u eens in de paar jaar voor uzelf tegen sterk gereduceerde prijs een poetjovka (reisvoucher) voor deze bestemming bemachtigen. Omdat u niet met uw collega's op vakantie wil, maar met uw gezin, zit er niets anders op dan als diki toerist (wilde of ongeorganiseerde toerist) naar het zuiden af te reizen.

De vraag is echter veel groter dan het aanbod, zodat het u veel moeite kost om voor u en uw gezin treinkaartjes en overnachtingsplaatsen te regelen. Bent u in het gelukkige bezit van een auto, dan staan u twee dagenlange overlevingstochten over de Russische wegen te wachten. Eenmaal ter plaatse moet u misschien wel zestig kilometer van uw hotel rijden om een bewaakte parkeerplaats aan het strand te vinden, zodat niet alle losse en afschroefbare onderdelen van uw auto worden verwijderd als u ligt te bakken op de - meestal - kiezelstenen van de Zwarte Zee-stranden.

Dit voor de voormalige Sovjet-Unie nieuwe massatoerisme aan de kusten van de Zwarte Zee wordt beschreven in het laatste hoofdstuk van de bundel Turizm. The Russian and East European Tourist under Capitalism and Socialism, die onder redactie stond van de Amerikaanse historici Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker. De bundel bevat veertien bijdragen en een introducerend hoofdstuk. Vijf van de veertien bijdragen gaan over de tijd vóór het communisme in Rusland en Oost-Europa. Deze periode is die van het 'capitalism' uit de titel.

Toerisme is, sinds de Engelse ondernemer Thomas Cook in het midden van de negentiende eeuw als eerste toerisme op commerciële basis ging organiseren, uitgegroeid tot een enorme industrie. Bestudering van het verschijnsel kan tegenwoordig vanuit verschillende wetenschappelijke invalshoeken aangepakt worden: historisch, economisch, sociaal, psychologisch, medisch, interdisciplinair. In Turizm is gekozen voor de 'historiserende' benadering.

Het bijzondere van het toerisme in de beschreven regio en de gekozen periodes is dat het door de machthebbers werd toebedeeld met politieke en maatschappelijke taken. Toerisme moest in beide periodes een helpende hand bieden in de vorming van naties en van burgerschap.

Toeristen gingen niet alleen voor hun persoonlijke genoegen op vakantie. In de sovjettijd waren toeristen niet zomaar toeristen, het waren 'proletarische toeristen'. 'Toerisme onder de socialistische en andere autoritaire regimes in Oost-Europa was een door de staat gesponsord project, met de opdracht om zowel de burger als de natiestaat op te voeden en te versterken,' schrijven Gorsuch en Koenker in hun introductie.

In het Russische rijk en de voormalige Sovjet-Unie had de natievorming bovendien een imperialistisch karakter. Het Russische toerisme naar onder meer de bergen van de Kaukasus en de stranden, bossen en meren van het Balticum moest de samenhang van het uitdijende Russische imperium versterken (anders dan westerse koloniale machten had Rusland geen overzeese koloniën, maar direct aangrenzende).

Zodoende kreeg bijvoorbeeld een schilderachtige toeristische bestemming in de Noord-Kaukasus de Russische plaatsnaam Pjatigorsk ('Vijfbergen'). De samenstellers benadrukken in hun inleiding dat de bundel vanwege de gekozen invalshoek niet over toeristen, mensen dus, gaat, maar over toerisme.

In het 'kapitalistische deel' van de bundel staan vijf van de veertien bijdragen. Deze gaan over de opkomst van commercieel toerisme in negentiende-eeuws Rusland, het militaire toerisme naar de Krim-oorlog (1851-1855), de rol van het toerisme in de natievorming in Hongarije (tweede helft negentiende eeuw) en Letland (interbellum) en het Joegoslavische toerisme richting Tsjechoslowakije in het interbellum, dat gestuurd werd vanuit panslavische sentimenten, door auteur Noah W. Sobe een vorm van 'nationaal kosmopolitisme' genoemd.

Voor de communistische tijd werden de volgende thema's gekozen: de vorming van de 'proletarische toerist' in de jaren dertig, alpinisme in de Stalin-tijd, naoorlogse reisgidsen over Sevastopol, de staatsreisorganisatie Intoerist, sovjettoeristen in communistisch Oost-Europa, Russisch leunstoeltoerisme met de reisboeken van Sergej Obraztsov over Londen, de ervaringen van Joegoslavische toeristen in het Westen (zij mochten wel), Oost-Duits natuurtoerisme en het massatoerisme aan de Zwarte Zee-kust.

Ik zou over iedere bijdrage wel iets willen vertellen, maar daartoe ontbreekt de ruimte. Daarom alleen iets over de reisorganisatie Intoerist, waar bijna alle Rusland-gangers wel eens mee te maken hebben gehad. Shawn Salmon van de Universiteit van California schrijft in haar bijdrage dat deze reisorganisatie voor buitenlands toeristen in Rusland eind jaren vijftig in wezen een harde kapitalistische opdracht meekreeg, namelijk 'marketing socialism'.

Intoerist moest voor alles harde valuta voor de sovjetstaat binnenhalen. Maar hoe kreeg je buitenlandse toeristen zo ver dat zij hun dollars, marken en ponden lieten rollen? Voor dit doel werden onder meer valutabars in hotels, valutawinkels (de Berjozka's), speciale talony (toegangskaartjes en excursiebonnen) en sovjetsouvenirs bedacht. Dat leverde veel hoofdbrekens op, zoals een Intoerist-directeur klaagde: ' Niemand van ons weet wat nodig is voor een hotelbar. Ikzelf weet niet wat een baruitrusting (barmenski instroement) precies is.'

Regelmatig klaagden buitenlandse toeristen over de belabberde dienstverlening, zo erkende een directeur tijdens een landelijke toerismevergadering in 1965: 'Wij hebben van Oost-Duitse toeristen klachten gekregen over het restaurant op het vliegveld Sjeremetjevo, waar zij rottend vlees met een bedorven lucht kregen geserveerd. Zij weigerden het vlees te eten. De chef-kok werd bij de tafel geroepen en die probeerde ons er van te overtuigen dat het vlees van goede kwaliteit was. Hij at daarbij zelf een stuk vlees op als bewijs.'

Turizm is een leuk en interessant boek. De invalshoek is goed gekozen en levert een bijzondere en inzichtelijke benadering van het toerisme in Rusland en Oost-Europa op. Geïnteresserde lezers moeten wel voorbereid zijn op een redelijke mate van wetenschappelijke abstractie in een deel van de bijdragen.

Natuurlijk vraagt deze bundel om een postcommunistisch vervolg. Wie even nadenkt, kan zo een rij interessante thema's bedenken, zoals de wederwaardigheden van het toerisme in voormalig Joegoslavië, Engelse jongens die door de goedkope vluchten Praag en Boedapest bestormen voor drank en seks en de culturele clashes tussen West-Europeanen en Russen aan de stranden van Turkije en Egypte.