Stephen F. Cohen
Soviet fates and lost alternatives. From Stalinism to the New Cold War
Columbia University Press
New York 2009
xiv + 308 blz.
ISBN 9780231148962
€27,65

Ze hebben het allemaal verkeerd

Joeri Buhrer Tavanier

De vermaarde Ruslandkundige Stephen Cohen, verbonden aan New York University, wil in zijn nieuwe boek Soviet fates and lost alternatives antwoord geven op de vraag hoe het einde van de Sovjet-Unie is te verklaren. Het is verkeerd om te beweren, zo zegt hij, dat de Sovjet-Unie net als de Muur is 'gevallen'. Hij vindt het beter om te zeggen dat de Sovjet-Unie werd 'verlaten'.

Ook onjuist is het nu overheersende idee dat de Koude Oorlog is gewonnen door de Verenigde Staten. De Amerikaanse president Reagan zei zelf dat het einde van de Koude Oorlog was onderhandeld, zo benadrukt de auteur. Ruslandkundigen en journalisten lijken dit niet te willen zien. Dit waanidee van triomfalisme, zegt Cohen, zou later gevaarlijk blijken omdat het leidde tot nieuwe onverantwoordelijke Amerikaanse avonturen, zoals de invasie in Irak, waar de VS opnieuw, en onjuist, dachten te kunnen overwinnen.

Het argument dat de Sovjet-Unie economisch zo aan de grond zat dat het geen kant meer uit kon, verwijst hij ook naar het rijk der fabelen. Naties houden niet per definitie op te bestaan als ze failliet zijn, zegt Cohen. Was dat wel het geval, dan zouden de Verenigde Staten al tijdens de Grote Depressie in de jaren dertig zijn verdwenen.

Het probleem dat zich voordeed bij het bestuderen van de Sovjet-Unie in het Westen was dat alles werd bekeken door de bril van de Koude Oorlog, aldus Cohen. Daarom werd zowel in populaire als wetenschappelijke literatuur een verkeerd beeld geschetst van de politieke ontwikkelingen en de keuzes die in Moskou werden gemaakt.

Het is moeilijk om het met Cohen oneens te zijn. Maar wie de Amerikaanse literatuur over de Sovjet-Unie kent, weet ook dat Cohen de zaken hier simplistisch voorstelt. Het zijn juist Amerikaanse Ruslandkundigen geweest die onze kennis van de Sovjet-Unie enorm hebben verrijkt.

Veel auteurs van standaardwerken kunnen bij Cohen echter geen goed doen. Wie kritiek levert op Gorbatsjov, een vriend van Cohen, krijgt er direct van langs. Gorbatsjov heeft volgens Cohen niet gefaald. Het was niet terecht om te verwachten dat hij zijn taak zou kunnen voltooien. Zij kunnen niet meer doen dan politieke deuren openen, waarna het aan anderen is om het proces onomkeerbaar te maken. De gemiste historische kansen zijn volgens Cohen dan ook te wijten aan de opvolgers van Gorbatsjov, en aan Washington. Gorbatsjov zelf treft geen blaam.

Cohen, geboren in 1938, gaat in debat met wie hij ziet als 'traditionele Ruslandkundigen', die van mening zijn dat het verloop van de Russische geschiedenis, inclusief het einde van de Sovjet-Unie, eigenlijk al van tevoren vaststond. Zij zijn volgens hem van mening dat de dictatuur van Stalin wel moest voortkomen uit de politiek van Lenin, en dat het einde van de Sovjet-Unie onontkoombaar was omdat het bewind bijvoorbeeld 'kwaadaardig' was. Cohen wil daarentegen benadrukken dat iedere gebeurtenis en iedere omslag in de geschiedenis van de Sovjet-Unie een andere had kunnen zijn, dat er constant alternatieven waren.

In zeven hoofdstukken behandelt Cohen verschillende thema's uit de geschiedenis van de Sovjet-Unie en Rusland. Zo behandelt hij de terugkeer van Goelag-gevangenen tijdens de dooi onder Chroesjtsjov en de 'tragedie' van het sovjetconservatisme van sovjetpoliticus Jegor Ligatsjov.

Een van de beste hoofdstukken, het eerste, handelt over Nikolaj Boecharin. Cohen schreef al eerder een werk over hem en was lang bevriend met de weduwe van - volgens Lenin - de grootste theoreticus van de communistische partij. Boecharin werd in 1938 vermoord na een showproces in Moskou. Dit is het minst polemische hoofdstuk uit het boek en ik denk daarom het beste.

Cohen zegt in zijn boek dat hij wil laten zien waarom 'Russen de zaken vaak anders zien dan veel van ons'. Met 'ons' doelt hij waarschijnlijk op westerse wetenschappers en journalisten. Cohen is een groot kenner van de sovjetgeschiedenis en heeft eerder geschreven over slachtoffers van het stalinisme. Dat maakt hem echter niet automatisch een groot polemist. Hoewel ik het boek met plezier gelezen heb, heb ik geen argumenten gevonden die duidelijk maken of, en zo ja waarom, Russen dingen anders zien dan wij.

Ook is het te gemakkelijk om andere visies af te doen als kortzichtig door ze te kort en onnauwkeurig samen te vatten. Wetenschappelijke literatuur over de Sovjet-Unie staat niet vol met mythen en ideologische vooroordelen, zoals Cohen beweert. Veel standaardwerken worden op deze manier door Cohen te gemakkelijk afgeschreven. Rijen auteurs worden ervan beschuldigd niet begrepen te hebben wat er in de Sovjet-Unie aan de hand was. Dat gaat op een gegeven moment tegenstaan.