Serhi Zjadan
Vorosjylovhrad
Uitgeverij De Geus
Vertaald uit het Oekraïens door Tobias Wals
Amsterdam 2018
372 blz.
ISBN 9789044539844
€21,99

Schimmige oorden

René Does

Sinds maart 2014 weet ook het westerse publiek dat de Donbas in het oosten van Oekraïne ligt. Als vervolg op de annexatie van het schiereiland de Krim ontwikkelde zich daar toen een burgeroorlog tussen pro-Russische separatisten en de pro-westerse Oekraïense regering in Kiev. Nederland raakte vervolgens directer bij het conflict betrokken door het neerschieten van de MH17 op 21 juli 2014.

Schrijver, journalist en slavist Tobias Wals vertaalde een Oekraïense roman die in deze regio speelt: Vorosjylovhrad van de Oekraïense schrijver Serhi Zjadan (1974). Het is een vertaling van een roman die al uit 2010 stamt. Behalve schrijver is Zjadan vertaler van poëzie en speelt hij in een punkband. In de winter van 2014 nam hij actief deel aan de geslaagde Majdan-revolutie tegen de pro-Russische Oekraïense president Vladimir Janoekovitsj.

Hoofdpersoon van de roman is de 33-jarige Herman, die in de grote Oekraïense stad Charkiv, in het noordoosten van het land, met westerse subsidie bekostigde democratiseringsarbeid verricht. Op zijn visitekaartje noemt hij zich 'ONAFHANKELIJK EXPERT'. 'Ons werk was raar en onvoorspelbaar.'

Op een dag zakt Herman af naar het zuiden, nadat zijn broer plotseling naar het Westen is vertrokken, naar Amsterdam. Aan de weg vlak boven de stad Vorosjylovhrad was Hermans broer de eigenaar en beheerder van een benzinepomp annex garage. Herman besluit de benzinepomp voort te zetten met de twee achtergebleven monteurs, Kotsj en Manke. Hij is weer terug in de streek van zijn jeugd, de Donbas.

De weg waaraan de benzinepomp ligt loopt door 'schimmige oorden', 'zonder overheid of noemenswaardige bevolking'. Je hebt er vooral oneindige maïsvelden, die goudgeel liggen te blakeren in de hete zomerzon.

Aanvankelijk voelt Herman zich gelukkig en vrij in zijn benzinepomp, maar al snel wordt zijn rust verstoord door zakelijke eigendomskwesties rond het bedrijf en de plaatselijke maïsmaffia, die het op de benzinepomp heeft voorzien. Een serie dreigementen begint, maar Herman laat zich niet snel uit het veld slaan.

De door Wals mooi vertaalde roman geeft een bijzonder beeld van de Donbas-regio. Dit komt vooral door Zjadans geraffineerde spel met literaire stijlen. De verhalen en gebeurtenissen in het boek zijn zowel poëtisch als plat, zowel sprookjesachtig als realistisch. Geweld, strijd en verdriet worden verzacht met slapstick-elementen.

Op deze manier maakt Herman gebeurtenissen mee als een voetbalwedstrijd met zijn oude vrienden van het team Meliorator '91 tegen de aartsvijand van de nabij gelegen gasfabriek, een vlucht per trein voor zijn bedreigers, een begrafenis bij Georgische zigeuners, een bezoek aan een vluchtelingenkaravaan van Mongolen, Tibetanen en Afrikanen op weg naar Europa ('de grote volksverhuizing') en een gevecht met de maïsmaffia op een verlaten militair vliegveld, waar de enig achtergebleven militair, Ernst Thälmann, de resterende boel nog bewaakt en op zoek is naar memorabilia uit de oorlog, met name Duitse tanks.

In zijn nawoord bij de roman noemt Tobias Wals Vorosjylovhrad zowel een treurzang als een ode aan de Donbas. Dit is een kernachtige karakterisering van Zjadans schildering van de regio. Ernst omschrijft het gebied tegen Herman als 'oeverloze leegte - zonder zin, vorm of diepere betekenis, de pure, ongerepte leegte, zonder enig houvast'.

Tobias Wals vraagt zich in zijn nawoord verder af of Vorosjylovhrad kan worden gelezen als een voorafspiegeling van de ontwikkelingen in de Donbas in 2014. Zijn er 'tekenen aan de wand' te vinden in het boek? Deze vraag is begrijpelijk met de kennis van nu.

Wals' antwoord is 'ja en nee'. Nee omdat het conflict niet alleen binnenlandse oorzaken had en werd aangewakkerd door Russische inmenging, en ja omdat de roman duidelijk zou maken waarom de 'Russische ophitserij' in de Donbas effect had.

Zelf denk ik dat deze vraag van Wals met 'nee' moet worden beantwoord om de simpele reden dat de roman in 2010 is gepubliceerd en de beschreven gebeurtenissen zich in het begin van de jaren nul afspelen. Er is zeker sprake van geweld en verwarring in het boek, maar het geweld gaat om maffiageweld en dagelijks geweld, en niet om militair geweld tussen twee staten.

De verwarring is die van de overgangstijd van communisme naar wild kapitalisme, maar die speelde in praktisch het hele voormalig communistische Oost-Europa en was niet uniek of extra bijzonder voor de Donbas. Nergens in het boek is er sprake van etnische spanningen tussen Russen en Oekraïners; dit thema komt zelfs helemaal niet ter sprake.

De titel van de roman verwijst ook vooral naar die verwarrende overgangstijd, want Vorosjylovhrad bestond in de beschreven periode al niet meer. Dat wil zeggen, Vorosjylovhrad was de naam in de sovjettijd van de stad die in de jaren negentig de oude naam Loehansk terug kreeg.

Niettemin is Vorosjylovhrad een sprekende roman over de Donbas in de vroege postcommunistische tijd, die door zijn literaire kwaliteiten het regionale en tijdelijke overstijgt en iedere liefhebber van goede literatuur zal aanspreken.