Pieter Waterdrinker
Tsjaikovskistraat 40
Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar
Amsterdam 2017
431 blz.
ISBN 9789038804132
€24,99

Revolutionaire tijden

René Does

Op het einde van zijn nieuwe boek, Tsjaikovskistraat 40, meldt schrijver en Rusland-correspondent Pieter Waterdrinker dat het zijn 'allerlaatste schrijfsel' over Rusland zal zijn. Eigenlijk had hij dit boek al niet meer willen schrijven, maar door een samenloop van omstandigheden, het verzoek van zijn nieuwe uitgever een boek te schrijven naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de Russische Revolutie en de noodzaak van een voorschot voor dit boek na het uitlenen van 10.000 euro aan zijn Russische zwager voor het opstarten van een zeilschool in Sint-Petersburg, is het er toch gekomen.

Vanwege de korte tijd die Waterdrinker had voor het schrijven van het boek, een jaar, presenteert hij het als een zware bevalling. Maar gelukkig is Tsjaikovskistraat 40 weer een echte Waterdrinker, dat wil zeggen een kleurrijke, spannende en zinnelijke vertelling over Rusland in het heden en deze keer ook het verleden.

Waterdrinker is een zeer geschikte auteur om een boek te schrijven over de Russische Revolutie: hij woont inmiddels vele jaren met zijn Russische vrouw Julia in Sint-Petersburg en dat ook nog in een straat en een stadsdeel die belangrijk decors waren in de Russische Revolutie: de Tsjaikovskistraat en de wijk rond het Taurische Paleis. De titel van het boek is het huisadres van Waterdrinker, zijn vrouw en hun drie poezen, die ook een grote rol spelen in het boek.

Waterdrinker noemt Tsjaikovskistraat 40 een 'autobiografische roman'. In zijn eerdere bundel reportages en verhalen De correspondent (2014) heeft Waterdrinker al eens duidelijk gemaakt dat in zijn boeken de grens tussen fictie en non-fictie niet zo scherp is, maar in Tsjaikovskistraat 40 is deze grens praktisch helemaal uitgegumd. Het boek is zowel literaire journalistiek als journalistieke literatuur. Indringende, aan de klassieke Russen tippende literatuur.

In zijn nieuwe boek knoopt Waterdrinker verschillende verhaallijnen ingenieus aan elkaar: zijn autobiografie in Nederland en Rusland, het verhaal van de communistische Russische Revolutie van 1917, de revolutionaire tijden rond het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de ondergang van het communisme in 1991 en de wellicht revolutionaire tijd die wij in Europa nu weer meemaken.

Voor mij persoonlijk is Tsjaikovskistraat 40 in verschillende stukken een feest van herkenning: net als generatiegenoot en mede-Haarlemmer Waterdrinker ben ik me in de revolutionaire tijden van perestrojka en glasnost tijdens partijleider Michail Gorbatsjov met Rusland gaan bezighouden. Ik gewoon als student Ruslandkunde aan de Universiteit van Amsterdam, maar Waterdrinker als bijbelsmokkelaar naar Sint-Petersburg voor een Nederlandse protestantse zendeling, Siderus.

In Sint-Petersburg maakt hij toevallig kennis met Ragnar Fopmans, een snelle Nederlandse jongeman die handig inspringt op de nieuwe toeristische en zakelijke vrijheden onder Gorbatsjov. Samen beginnen ze een bedrijfje voor toerisme en handel. Waterdrinker wordt reisleider van groepen Nederlandse toeristen en bereist in die hoedanigheid alle landen en streken van de voormalige Sovjet-Unie.

In Sint-Petersburg wordt hij verliefd op de studente Duitse taal Julia, die daar werkt als stadsgids voor buitenlandse toeristengroepen. De liefde is wederzijds. Ondertussen knopen Fopmans (let op de naam) en Waterdrinker contacten aan met handige Russen, die hun professionele posities weten te gebruiken voor het opstarten van meer en minder dubieuze handeltjes met West-Europa, onder wie de Petersburgse havenmeester Pozorski en twee natuurkundigen van de Academie van Wetenschappen uit Novosibirsk.

Na het financieel teleurstellende einde van zijn toeristische en zakelijke avonturen in Rusland keert Waterdrinker met Julia terug naar de plaats van zijn jeugd, de 'winderige badplaats' in de buurt van Haarlem, waar de dochter van de Nederlandse revolutionair Henk Sneevliet blijkt te wonen, Sima Sneevliet. Via-via wordt hij eerst koppenmaker en vervolgens Rusland-correspondent voor de grootste krant van Nederland.

Aan de hand van revolutionaire plekken in zijn Petersburgse woonwijk en zijn persoonlijke ervaringen rond het uiteenvallen van de Sovjet-Unie smeedt Waterdrinker het verhaal van de revoluties van 1917 en 1991 aan elkaar. In zijn wijk woonden voor de Revolutie onder meer de gebedsgenezer Grigori Raspoetin, prima ballerina Matilda Ksjesinskaja, minnares van tsaar Nicolaas II, en Lenin zelf ('Op dat moment werd het lot van Rusland en van vele tientallen miljoenen zielen bezegeld. Door één vent.')

De hoofdrol wordt echter gespeeld door de schrijfster Zinaida Hippius, die als ooggetuige van de Russische Revolutie in haar memoires De schittering van woorden (ook verschenen in de reeks Privé-domein) de communistische leiders en hun revolutie fileerde, en na de Revolutie naar Parijs verhuisde en daar in 1945 overleed. Hippius woonde honderd meter verderop in de Tsjaikovskistraat; haar memoires vormen de hoofdbron voor Waterdrinkers revolutieverhaal van 1917.

Op persoonlijk niveau laat Waterdrinker zien hoe de verhoudingen van vóór de Russische Revolutie lijken terug te keren in Sint Petersburg. In het huis van Hippius wordt hij bij de huidige rijke bewoners getrakteerd op dure wijn en een lingerieshow. Op de verdiepingen boven en onder zijn eigen appartement op Tsjaikovskistraat 40 zijn de arme bewoners uit de gemeenschappelijke woningen, de kommoenalki, verdreven om plaats te maken voor nieuwe dure koopappartementen. De verbouwingen worden uitgevoerd door het nieuwe proletariaat in Rusland: gastarbeiders uit de voormalige Centraal-Aziatische sovjetrepublieken.

En leeft Europa aan de vooravond van een revolutie, vraagt Waterdrinker aan zichzelf en de lezer, een revolutie als gevolg van digitalisering en massamigratie. Zonder populistische ondertoon vergelijkt Waterdrinker het huidige Europa met het Rusland van 1905, het revolutionaire voorloperjaar van 1917. In januari 1905 schreef Vader Gapon, een radicale geestelijke, een ontroerende petitie aan de tsaar om steun voor de armen: 'SIRE, Wij, arbeiders en inwoners van Sint-Petersburg, afkomstig uit verschillende wijken, richten ons, samen met onze vrouwen, onze kinderen en onze hulpeloze ouders tot U, SIRE, voor gerechtigheid en bescherming.' De opstand van de armen werd op Bloedige Zondag met geweld neergeslagen.

In 1917 trokken de arbeiders uit de noordelijke stadswijken over de Neva om de adel en de burgerij uit hun huizen te verdrijven. Waterdrinker maakt een hedendaagse versie van de petitie, met de Middellandse Zee in de positie van de Neva: 'EUROPA, Wij, inwoners van Afrika, afkomstig uit verschillende landen, richten ons, samen met onze vrouwen, onze kinderen en onze hulpeloze ouders, tot U, EUROPA, voor gerechtigheid en bescherming.' 'Het gedicht van de geschiedenis rijmde weer eens.'

Door de revolutiethematiek en Waterdrinkers uitingen van gevoelde persoonlijke miskenning heeft Tsjaikovskistraat 40 ook weer grimmige kanten. Gevoelde miskenning in de vorm van tegenvallende verkoopcijfers en soms kwaadaardige recensies van zijn boeken, intellectueel dedain voor de krant waarvoor hij schrijft, de neerbuigende bejegening door zijn vorige uitgever, en ook in oudere kwesties als de onterechte rechtszaak wegens antisemitisme na de publicatie van zijn eerste roman en de spot voor hem als zoon van een eenvoudige hotelier door de leraren en de leerlingen uit de villadorpen bij Haarlem op het Christelijk Lyceum.

Maar de grimmigheid wordt ruimschoots gecompenseerd door de kleurrijke beschrijving van zijn belevenissen in Rusland en vooral door de liefdevolle portretten in het boek van zijn vrouw Julia, zijn Russische schoonfamilie en zijn ouders in de winderige badplaats aan de Noordzee. Op het moment van schrijven van deze recensie zijn de reeds verschenen besprekingen van Tsjaikovskistraat 40 bijna zonder uitzondering bijzonder positief en lijkt een boek van Waterdrinker eindelijk ook eens een commercieel succes te worden in Nederland. Hopelijk komt hij terug van zijn aankondiging dat dit boek zijn 'allerlaatste schrijfsel' over Rusland is!