Rampscenario voor Macedonië komt dichterbij

door René Does

Op de zuidflank van Oost-Europa en de voormalige Sovjet-Unie liggen van west naar oost drie regio's die in de postcommunistische tijd permanent 'kruitvat' worden genoemd wegens de schier onoplosbare etnische conflicten: de Balkan, de Kaukasus en Centraal-Azië. En terecht, zo blijkt. Macedonië wordt beschouwd als hét kruitvat van het kruitvat de Balkan. De Macedonische kwestie bevat het potentiële gevaar van de grootste Balkanoorlog tot nu toe sinds het uiteenvallen van Joegoslavië.

Behalve dat Macedonië in de praktijk een staat van vooral Macedoniërs en Albanezen is, zijn er vier buurlanden, de 'vier wolven', die zich om verschillende historische en ideologische redenen direct betrokken voelen bij de 'Macedonische kwestie'. Magarditsch Hatschikjan van de Konrad-Audenauer-Stiftung heeft de naburige sentimenten kernachtig geformuleerd: 'Servië erkent wel de Macedonische natie maar niet de Macedonische staat, Bulgarije omgekeerd wel de staat maar niet de natie, Griekenland noch het een noch het ander en Albanië erkent beide en voor alles de in Macedonië levende burgers van Albanese nationaliteit.'

Naast de Albanezen leven binnen Macedonië (twee miljoen inwoners) ook nog kleinere etnische minderheden: Turken, Bulgaren, Serviërs, Vlachen en zigeuners. De houding van de internationale gemeenschap tegenover de recente strijd in Macedonië is duidelijk: afwijzing van het Albanese geweld, bescherming van de territoriale integriteit van Macedonië en vanaf nu werkelijke integratie van de Albanese bevolkingsgroep in de Macedonische maatschappij.

De Albanezen in Macedonië eisen dat in de preambule van de Macedonische grondwet de zinsnede dat Macedonië 'de staat van het Macedonische volk' is, wordt geschrapt, want deze geeft de Macedoniërs grondwettelijk een bevoorrechte positie. Verder eisen zij de promotie van het Albanees tot tweede officiële staatstaal, de erkenning van het Albaneestalig hoger onderwijs op de Universiteit van Tetovo, beëindiging van de maatschappelijke discriminatie van de Albanezen en de federalisering van het land in een Macedonisch en een Albanees landsdeel. De Albanezen definiëren hun gewapende opstand niet als 'aanval' maar als 'verdediging'.

De eis van federalisering is een gevaarlijke. Zo'n besluit zou de praktijk uit de communistische tijd bestendigen, waarbij etnische belangenbehartiging primair een territoriale inhoud kreeg. West-Macedonië wordt in het geval van federalisering het Kosovo van Macedonië, waarna snel de vorming van een Groot-Kosovo zal volgen.

Het kernvraagstuk in voormalig Joegoslavië is, net als in de voormalige Sovjet-Unie, dat van de staatsvorming. Lukt het om uit hun boedel functionerende staten te vormen? In politicologische theorieën over dit onderwerp worden twee manieren van staatsvorming onderscheiden: de burgerlijke en de etnische. De etnische manier van staatsvorming wordt de praktijk als de voorwaarden voor de burgerlijke ontbreken: een burgerlijke traditie en de aanwezigheid van de elementen van een civil society. In de meeste republieken van ex-Joegoslavië en de voormalige Sovjet-Unie ontbreken deze, terwijl de internationale gemeenschap wel inzet op burgerlijke staatsvorming.

Macedonië leek een positieve uitzondering te worden. De republiek, binnen de huidige grenzen gesticht in 1943, was de meeste Joegoslavische van alle Joegoslavische deelrepublieken en kreeg de onafhankelijkheid in 1991 door ontwikkelingen die van buitenaf werden opgedrongen. Macedonië deed niet mee aan het opzwepen van de etnische haat. Daarbij werkten de oorlogen in Kroatië, Bosnië en Servië als afschrikwekkend voorbeeld. De internationale gemeenschap besteedde uit conflictpreventie veel geld en aandacht aan Macedonië.

Een bemiddelende rol speelde de eerste president van het land, de oude en wijze Kiro Gligorov (1991-1999). Gligorov zette in op burgerlijke staatsvorming. De Macedonische regering is altijd een coalitie van Macedonische en Albanese partijen. Maar daar houdt het feitelijk mee op: nationale coalities worden gevormd door mono-etnische partijen in een maatschappij waarin de etnische bevolkingsgroepen gescheiden van elkaar leven.

Gligorov is na zijn aftreden teleurgesteld: Macedonië is voor de regio geen voorbeeld van etnische tolerantie geworden. 'Ik geloofde dat een vreedzame politiek en de vorming van een onafhankelijk Macedonië werkelijk iets konden veranderen. Maar het blijkt dat ik mij vergist heb.'

Het lijkt er thans op dat het conflictoplossend vermogen van de politieke leiders, de Macedonische maatschappij en de internationale gemeenschap uitgeput is. Albanese seperatisten richten zich tegenwoordig op andere voorbeelden voor de toekomst van Macedonië: de feitelijke afscheiding van Kosovo - en wellicht ook Montenegro - van Joegoslavië.

Verder spelen demografische kwesties een steeds belangrijker rol. Het Albanese geboortecijfer is veel hoger dan het Macedonische. Over twintig jaar zullen de Albanezen de helft van de bevolking uitmaken (nu ongeveer eenderde). De Macedonische ongerustheid hierover is invoelbaar: een jonge bevolking is veel strijdbaarder dan een oude. Geweld komt immers vooral van jonge mannen.

Voor de tweede helft van mei staat een volkstelling gepland als graadmeter voor de maatschappelijke functieverdeling tussen Macedoniërs en Albanezen. Een volkstelling is nu een activiteit die olie op het vuur gooit. Terwijl de Albanezen denken dat de uitslag nooit eerlijk zal zijn, willen Macedonische nationalisten de etnische keuze beperken tot 'Macedonisch' en 'anders'.

De praktijk wijst uit dat Slaven en Albanezen elkaar niet liggen. Slaven (Serviërs of Macedoniërs) en Albanezen samen in een multi-etnische staat: dat mixt niet lekker.

Tot slot is aan Kosovaars-Albanese kant de radicale nationale beweging van het UCK nauw verweven met de Kosovaars-Albanese maffia. Kosovo en West-Macedonië zijn belangrijke doorvoerroutes voor drugs- en wapensmokkel, waarin miljarden guldens omgaan. Politieke vrijheidsstrijd en criminele belangenbehartiging gaan samen in deze gebieden, terwijl criminele inkomsten de Albanese vrijheidsstrijd voor een belangrijk deel financieren. Vooraanstaande Russische media noemen Kosovo zelfs het 'Colombia van de Balkan'.

Omdat de burgerlijke manier van staatsvorming op de Balkan consequent mislukt, gaan er steeds vaker stemmen op om dan maar de etnische manier te accepteren en etnisch zo homogeen mogelijke staten te vormen. Het lijkt de meest realistische oplossing om verder geweld te voorkomen. Etnische staatsvorming zal echter flinke grenswijzigingen en de opdeling van Bosnië, Joegoslavië en Macedonië betekenen. Het is zeer de vraag of dat proces wél vreedzaam zal verlopen.

Bovendien gaat het in tegen het basisprincipe van het internationale recht (de onschendbaarheid van staatsgrenzen) en zal er een precedentwerking van uitgaan voor andere regio's. Om één van de vele voorbeelden te noemen: heeft Tsjetsjenië dan ook geen recht op onafhankelijkheid?

In het geval van Macedonië is de situatie van dit moment behoorlijk uitzichtloos. Het rampscenario is dichterbij gekomen: de buurstaten gaan aanspraken maken op Macedonië en raken onderling slaags in de gevreesde grote Balkanoorlog. Het experiment van de vorming van een vreedzaam multi-etnisch land lijkt mislukt.

Aan de andere kant is de opdeling van Macedonië in een Macedonisch en een Albanees deel momenteel geen aanvaardbare optie. Hoe zullen de 'wolven' reageren als Macedonië uiteenvalt in een Macedonisch en een Albanees deel? Welke bestaansgrond heeft een Slavisch Macedonië dan? Het rampscenario is voldoende reden om het voortbestaan van het huidige multi-etnische Macedonië te verdedigen, hoe moeilijk dat ook zal zijn.