Tien jaar verkiezingen in Polen

door Bert Wiskie

In ruim tien jaar tijd heeft Polen de lange weg naar democratie afgelegd. Wat politiek gezien onder het communisme vanzelfsprekend was, is nu verdwenen en wat ooit onbereikbaar leek behoort tegenwoordig tot de alledaagse werkelijkheid. De Polen brachten bij de verkiezingen van 23 september massaal hun stem uit op de voormalige communisten (41,04 procent) van de Alliantie van Democratisch Links (SLD). Dit, en een ex-communist als president in het Belweder, roept de vraag op of Polen in het afgelopen decennium werkelijk veranderd is of juist meer continuïteit vertoont dan op het eerste gezicht lijkt.

Het politieke landschap werd beheerst door twee stromingen: de rechtse en christelijke partijen die zich in 1996 in Kiesactie Solidariteit (AWS) verenigden en hun antagonisten van de Alliantie van Democratisch Links (SLD), die zich sinds 1992 sociaal-democraten noemen. De scheidslijn tussen de sociaal-democraten van de SLD en de nazaten van de anticommunistische beweging van Solidariteit gold als vanzelfsprekend.

De recente verkiezingen lijken met dit beeld radicaal te breken. Kiesactie Solidariteit - de verzameling van rechts - is nu totaal weggevaagd. Hoe anders was het na de Ronde Tafelconferentie in 1989! Toen de eerste, gedeeltelijk vrije, verkiezingen na het communistisch tijdperk werden georganiseerd zag het electoraat zijn kans schoon om met het communisme af te rekenen. Het negeerde toen de communisten volledig.

De rampzalige nederlaag van Kiesactie Solidariteit is geen verrassing. Polen, dat zich intensief voorbereidt op het lidmaatschap van de Europese Unie, heeft zijn buik vol van de schandalen en missers bij de invoering van de hervormingen gedurende de regeerperiode van Kiesactie Solidariteit en de Vrijheidsunie (UW).

Door het voortijdige vertrek van coalitiepartner Vrijheidsunie en door zelf aan te blijven als minderheidsregering monopoliseerde Kiesactie Solidariteit de regeringsverantwoordelijkheid en nam daarmee bewust een groot risico. Hoewel de coalitie het lidmaatschap van de NAVO had binnengehaald, was het oordeel van de kiezer vernietigend. Buitenlandse politiek is zelden een issue bij Poolse verkiezingen.

De SLD, de grote overwinnaar van 23 september, is gedurende het laatste decennium slechts een korte tijdspanne weggeweest. Haar wederopstanding was de logische uitkomst van de moedige pogingen tot invoering van een vrijemarkteconomie die de kortstondige centrumrechtse regeringen van Mazowiecki, Bielecki, Olszewski, Pawlak en Suchocka tussen 1989 en 1993 hadden ondernomen. Moed wordt in het politieke metier echter zelden beloond.

De schoktherapie van Leszek Balcerowicz, minister van Financiën in de genoemde centrumrechtse regeringen, schudde de economie op en maakte daarmee de kiezer wakker. Deze reageerde woedend op de aanvankelijk diepe recessie en de daarmee gepaard gaande sterke daling van de koopkracht.

Bij de verkiezingen van 1993 was de SLD, een jaar eerder op de ruïnes van de Verenigde Poolse Arbeiderspartij (PZPR) opgericht, alweer terug. Met de vorming van een monstercoalitie met de Boerenpartij (PSL) legde de SLD de basis om vier jaar aan de macht te blijven. Natuurlijk had ook de SLD de tekenen des tijds begrepen: zij had zich al eerder onomwonden voor de invoering van de markteconomie uitgesproken, maar dan wel met compassie voor de slachtoffers en inclusief het toekomstige lidmaatschap van de NAVO.

Hoe vergevingsgezind de Poolse kiezer zich ten opzichte van de voormalig communisten betoonde, bleek in 1995 uit de verkiezing van Aleksander Kwasniewski tot president van Polen. Kwasniewski was tijdens het communisme in de jaren tachtig minister van Jeugdzaken. Hij en Lech Walesa, in 1990 gekozen tot de eerste president van Polen, besmeurden elkaar met modder, maar de destijds 36-jarige Kwasniewski haalde gemakkelijk de eindstreep. In 2000 werd hij bovendien met een ruime meerderheid herkozen.

De uitkomst van de parlementsverkiezingen in 1997 gaf uitdrukking aan het oordeel van de Polen over de coalitieregering van SLD en Boerenpartij PSL, die haar ambtstermijn volbracht had. De coalitie was door vele Poolse kiezers als een enorme teleurstelling ervaren.

Zelfs de invoering van de Lustratiewet, waarbij ambtenaren en bestuurders moesten verklaren of ze al dan niet voor communistische geheime diensten hadden gewerkt, nam weinig van die ontevredenheid weg. Het was al te opzichtig gebleken dat voortgaan met hervormen alsmaar uitgesteld werd en dat de SLD haar mannetjes uit het communistische verleden overal wist te positioneren. Deze coalitie, in combinatie met het presidentschap van Kwasniewski (SLD), wekte zoveel weerzin dat rechtse partijen er uiteindelijk in slaagden gemene zaak te maken en besloten tot de oprichting van Kiesactie Solidariteit.

Kiesactie Solidariteit, een bonte verzameling van rechtse en christelijke partijen, kon de verkiezingen van 1997 met vertrouwen tegemoet zien. Zoals verwacht sloeg de pendule wederom de andere kant uit: het rechtse blok Kiesactie Solidariteit behaalde 33,8 procent van de stemmen en vormde met de Vrijheidsunie een nieuwe regering. Vier jaar later, in september 2001 is de situatie als volgt: na vernietigende klappen voor Kiesactie Solidariteit (5,6 procent) en haar voormalige partner de Vrijheidsunie (3,1 procent) lijkt 'fatsoenlijk' rechts in Polen weggevaagd en is de pendule tijdelijk tot stilstand gebracht.