'Opdat Polen Polen zal zijn'

Malgorzata Bos-Karczewska

Het verkiezingssucces van twee rechts-populistische partijen - Zelfverdediging (Samoobrona) van Andrzej Lepper en de Liga van Poolse Gezinnen (LPR) van Roman Giertych - heeft het Poolse establishment verrast. Beide zijn nieuwkomers in de nationale politiek.
Met 10 procent van de stemmen is Samoobrona de derde grootste fractie in de Sejm (50 van 460 zetels). De LPR behaalde 8 procent, goed voor 37 zetels. Beide partijen keren zich tegen de Europese Unie, tegen privatisering en tegen bezuinigingen op de verzorgingsstaat.

Door de komst van Samoobrona en de Liga van Poolse gezinnen zijn de plenaire debatten in het Poolse parlement behoorlijk veranderd. Zonder scrupules dagen beide partijen de regering uit. Daarbij zetten ze wapens van het zwaarste kaliber in: moties van wantrouwen of voorstellen voor een referendum. Novum is dat naast het 'Onze Vader' nu ook regelmatig antisemitische uitspraken en beschuldigingen van landverraad in de Sejm te horen zijn.

De twee partijen zijn anti-EU en hebben populisme en xenofobie gemeenschappelijk. Samoobrona is daarbij ook duidelijk anti-staat en keert zich zelfs tegen de democratische orde. Populisme is voor Samoobrona een middel om aan de macht te komen; de partij beschikt niet over een ideologie. De toon wordt gezet door haar boerenleider Andrzej Lepper.

Het populisme van de LPR daarentegen heeft wel een ideologie. De LPR baseert zich op de leer van katholieke kerk en de autoriteit van de paus. Beide partijen beroepen zich op vooroorlogse tradities, Samoobrona op die van de boerenopstanden en de LPR op het nationalisme van Roman Dmowski (begin twintigste eeuw).

Op zich vormen beide partijen geen gevaar voor de bestaande politieke orde. Echter, bij elke gelegenheid proberen ze politieke munt te slaan uit anti-Europese gevoelens. Daardoor is hun populariteit stijgende. Volgens opiniepeilingen van mei zou Samoobrona op 17 procent en de LPR 9 procent van de stemmen kunnen rekenen.

De grootste zorg van Polen is dan ook of deze partijen de uitkomst van het referendum over de toetreding van Polen tot de EU, dat mogelijk in het najaar van 2003 wordt gehouden, negatief kunnen beïnvloeden. Van die twee partijen wil ik de minder bekende ultrakatholieke Liga van Poolse Gezinnen nader toelichten.

Nationalistisch rechts
De LPR is in mei 2001, drie maanden voor de landelijke verkiezingen, in aller ijl geformeerd uit een zestal kleine nationalistische rechtse partijen. De LPR ging de verkiezingen in met de leus 'Opdat Polen Polen zal zijn'.

Ze speelde handig in op de frustraties van veel Polen en op hun, op het verleden gebaseerde, angsten tegen vreemde machten. Volgens de LPR komt het gevaar nu van Brussel. Haar electorale succes was voornamelijk te danken aan de desintegratie van de rechtervleugel van het Kiesverbond AWS en aan de steun van Radio Maryja, de zender van pater Tadeusz Rydzyk.

De partij profileert zich als de beschermster van de Poolse identiteit en de katholieke waarden. De partijleuzen zijn 'Onafhankelijkheid voor Polen' en 'Werk, brood en woningen voor de Polen'. De partij predikt een economisch nationalisme: de Poolse industrie moet beschermd worden en de invloed van buitenlands kapitaal beperkt.

De partij is fel gekant tegen Europa. In haar verkiezingsprogramma wilde ze de bestaande associatieovereenkomst met de EU opblazen omdat deze schadelijk voor Polen zou zijn. Omdat Polen een arm land is, zou het economisch volstrekt onverantwoord zijn om lid van de EU te worden. 'Duitsers hebben hun claims op Poolse grond niet opgegeven', aldus Gabriel Janowski, een van de LPR-leiders. 'De kolonisatie van Polen zal hiermee doorgaan!'

Tot nu toe kunnen de politici van de LPR de Europese Unie ongehinderd afschilderen als een perfide en anti-Pools beest, dat Polen van zijn soevereiniteit wil beroven. In Brussel gesloten compromissen worden bestempeld als een dictaat. De regering wordt openlijk beticht van nationaal verraad.

De LPR wijst de EU ook op morele gronden af. Brussel staat in haar ogen gelijk aan de decadentie van het Westen: abortus, porno en euthanasie.

Radio Maryja
Dezelfde taal, maar dan nóg radicaler, valt te beluisteren op Radio Maryja (RM), een van de meest populaire nationale radiozenders met ongeveer drie miljoen luisteraars per dag.

RM is een bijzonder fenomeen: het station heeft een evangelisatiemissie, te vergelijken met de televisie-evangelisten in de VS. De radiomakers zijn er trots op de katholieke stem in de Poolse huizen te brengen. Maar tegelijkertijd spreekt de zender duidelijke taal over politieke vraagstukken. Radio Maryja heeft de LPR gelanceerd.

Elke dag wordt de luisteraars duidelijk gemaakt dat Polen door vijanden wordt omsingeld. Daartoe behoren de ex-communisten (die het land aan Brussel zouden verkopen), joden en vrijmetselaars. In het best beluisterde programma, 'Onafgemaakte gesprekken' onder regie van de directeur van het station pater Tadeusz Rydzyk, kunnen luisteraars telefonisch meepraten over allerlei kwesties, dus niet louter religieuze. De regering wordt beticht van 'nationaal verraad'.

De ultra-katholieke Radio Maryja werd tien jaar geleden in Torun opgericht door pater Tadeusz Rydzyk. Rydzyk is de éminence grise achter de LPR; haar leiders moeten oppassen om niet bij hem uit de gratie te vallen.

Rydzyk is zo machtig dankzij zijn media-imperium. Naast Radio Maryja sponsort hij ook het vierde grootste dagblad van Polen Nasz Dziennik (Ons Dagblad), een uitgeverij, een school voor de journalistiek, een instituut voor nationaal onderwijs en een hogeschool voor maatschappij- en mediacultuur in Torun.

Rydzyk is handig in wervingsacties onder zijn luisteraars: gepensioneerden, boeren, maar ook hoger opgeleiden. Frustraties, angsten en xenofobie binden deze 'verliezers' in het nieuwe Polen.

Familie RM
De trouwe luisteraars noemen zich een gemeenschap, namelijk die van de 'Familie RM'. Elke dag begint 's ochtends om kwart voor zes met de woorden: 'Hier is Radio Maryja, de katholieke stem in onze huizen. Geloof in Jezus Christus en Maria, onze eeuwige moeder'. Dan volgt het ochtendgebed, de ochtendmis en nieuws uit het Vaticaan.

Toch maakt de kerk van Rome (het episcopaat) zich al jaren zorgen over de Poolse katholieke radio: de boodschap van het evangelie strookt niet met de haat en boosheid van het station. De woorden van de Paus worden naar eigen dunken uitgelegd. Zo wordt beweerd dat de Paus tegen de Europese integratie van Polen is.

Radio Maryja is een vorm van Pools integrisme: een alternatief voor de officiële katholieke kerk die zaken van bovenaf oplegt. Desondanks wordt de zender gesteund door enkele bisschoppen. Zij vinden de katholieke waarden - zoals zij die opvatten - belangrijker dan loyaliteit aan de kerkelijke hiërarchie.

Andere bisschoppen verwijten Rydzyk niet het gebrek aan subordinatie, maar de politisering van de Poolse kerk. Formeel kan de kerk van Rome weinig uitrichten. Om pater Rydzyk te beteugelen moet zij zich wenden tot de orde van Redemptoristen in Rome.

In 1997 heeft kardinaal Jozef Glemp - in een brief gericht aan Rydzyks meerdere - de pater bekritiseerd vanwege zijn fundamentalisme en xenofobie, en opgeroepen tot matiging. Zonder resultaat.

Afgelopen maart heeft het episcopaat een commissie in het leven geroepen die een dialoog moet aangaan met RM. Deze gebeurtenis viel samen met de verklaring van kardinaal Glemp, waarin hij - en daarmee de Poolse kerk - zich openlijk uitsprak als voorstander van toetreding van Polen tot de EU. Radio Maryja blijft tegen. Binnen de kerk dreigt dus een schisma - over de Europese Unie!

Een goede bron voor actuele informatie over Polen in het Engels is: www.economist.com/countries/Poland.