Poolse identiteiten, Poolse zorgen

Slawomir Magala

'Ik ben een Pool, tot het uiterste gedreven door de geschiedenis', aldus sprak Witold Gombrowicz, avantgardist en romancier van aristocratische komaf en voorbestemd om de Tweede Wereldoorlog in de literaire cafés van Buenos Aires door te brengen. 'Binnen onze eigen, vertrouwelijke, intieme realiteit, voelen we niets dan onvolkomenheid, onvolwassenheid.'

Gombrowicz stierf in het Franse Vence in 1969 in dezelfde nacht dat de eerste mens voet op de maan zette. Tegen die tijd was hij nummer twee op de shortlist van de Nobelprijs voor Literatuur van de Zweedse Academie van Wetenschappen.

Net als zijn landgenoot, de dichter Zbigniew Herbert, wiens voortijdige dood dertig jaar later ook hem de kans ontnam zich als laureaat van de Nobelprijs voor Literatuur bij Reymont, Sienkiewicz, Milosz en Szymborska te voegen. Gombrowicz, wiens romans en drama's één van de meest fascinerende documenten van de afgelopen eeuw - zijn dagboeken - zelfs nog overschaduwen, eiste een meedogenloos heroverdenken van de Poolse nationale identiteit door al het vanzelfsprekende, politiek correcte en sociaal acceptabele in twijfel te trekken.

Christenen? Rooms-katholieken? Mmm, jazeker, maar de eerste Poolse vorst die zich door Rome liet dopen deed dit wel zeer laat, in 996. En het moge dan wel de religie van de heersende klasse geweest zijn, maar toch bezwaarlijk de religie van een meerderheid van de bevolking.

Die omvatte in het Gouden Tijdperk van het Poolse koninkrijk in de unie met het Groothertogdom Litouwen tevens oosters-orthodoxen, protestanten (die nooit te lijden hadden van religieuze vervolging), moslims (hulptroepen van de Tataren, wier nakomelingen nog steeds in Polen leven), joden (die eeuwenlang geen veiliger land hadden om zich te vestigen) en heidenen.

Zelfs de Poolse adel was bijna evenredig verdeeld tussen katholieken en protestanten totdat in het midden van de zeventiende eeuw de dynastieke oorlogen tegen de Zweedse Vasa's het katholicisme een politiek correcter status verleenden.

Jazeker, maar de grote overwinning van de Poolse koning, Jan III Sobieski, die de Ottomaanse Turken voor de poorten van Wenen verdreef, pakte gunstiger uit voor de Oostenrijkers en de Paus dan voor de Polen; een kwestie die politici en historici niet ontging.

Jazeker, maar de krachtige steun van de katholieke kerk heeft geen enkele politieke partij ooit de verkiezingen doen winnen en christelijke partijen zijn impopulair. Alsof de mensen er stilzwijgend vanuit gingen dat priesters zich niet met politici hebben in te laten.

Jazeker, maar … en zo zouden we een hele lijst met populaire stereotiepen van de gemiddelde Pool als een vrome katholiek kunnen opstellen én aantonen dat ze overdreven, onwaar, relatief recent of van voorbijgaande aard zijn.

Wie zijn de hedendaagse Polen? Wel, in meerderheid onderscheiden zij zich niet van hun Duitse of Spaanse, Nederlandse of Tsjechische pendanten. Meestal zijn ze nakomelingen van de geurbaniseerde boeren die, om de sociale ladder te beklimmen, de dorpen hadden verlaten en via het staatsonderwijs in de nationale cultuur werden opgenomen.

Daarentegen bestaat een ander stereotiep dat de Polen, anders dan Duitsers of Spanjaarden, door de delingen werden getraumatiseerd. In de negentiende eeuw bestond Polen niet als onafhankelijke en politieke eenheid en nog in 1939 noemde een sovjetminister van Buitenlandse zaken Polen een 'bastaard van de Vrede van Versailles', terwijl hij een geheim pact met zijn Duitse ambtgenoot, Von Ribbentrop, ondertekende en daarmee de aanzet tot de Tweede Wereldoorlog gaf. Door dat trauma zouden de Polen ongeneeslijke romantici zijn.

Nou, dat zijn ze niet. Het is waar, dat de muziek van Chopin als romantisch te boek staat en de Poolse dichters van de Romantiek - tijdgenoten van Byron en Goethe - inderdaad bijzonder romantisch zijn. Maar hun nakomelingen in de twintigste of éénentwintigste eeuw zijn dat niet.

In tegenstelling tot de romantische mythe, vaak in films naar voren gebracht, viel de Poolse cavalerie in september 1939 geen Duitse tanks aan. Integendeel, het Poolse leger weerstond in 1939 het Duitse offensief langer en efficiënter dan het Franse leger deed in 1940.

Ondanks de Duitse superioriteit in de lucht en de bewapening slaagde het Poolse leger erin een succesvolle tegenaanval bij de rivier de Bzura, vergelijkbaar met het Duitse offensief in de Ardennen, uit te voeren.

Poolse wiskundigen leverden één van de essentiële bijdragen aan het ontrafelen van het geheim van de Duitse codeermachine 'Enigma'. Al vóór de Tweede Wereldoorlog hadden zij de code gebroken en vervolgens deden zij de Britse geallieerden kond van hun bevindingen, zodat het team in Bletchley Park met de volgende generaties 'Enigma' verder kon.

Hoe zit het dan met de minder glorieuze identiteiten; wat is het zelfbeeld van de boer of de kleine ondernemer? Welke plaats zien zij voor zichzelf in de Europese Unie? Nou, de meeste Poolse producenten op het platteland behoren tot wat in West-Europa het midden- en kleinbedrijf zou worden genoemd.

Zij begrijpen dat een stap voorwaarts naar ecologisch verantwoord en op kleine schaal boeren als weloverwogen keuze - en dus niet een door gebrek aan kapitaal of know how afgedwongen noodzaak! - een moeilijke keuze is. Die veel meer steun van de overheid en de structuurfondsen van de Europese Unie vereist. Terwijl deze keuze tegelijkertijd hun koeien en varkens resistent maakt voor de epidemieën die hun meer geïndustrialiseerde collega's in Nederland en Groot-Brittannië op pijnlijke wijze hebben getroffen.

Zullen zij steun van de Europese Unie nodig hebben? Jazeker, dat zullen ze, maar niet meer en waarschijnlijk veel minder dan de West-Europese boeren nu genieten.

En hoe zit het met een andere minder verheven identiteit: de werkloze? Tegen het einde van 2001 hadden de werkloosheidscijfers in Polen de 14 procent bereikt en daarmee behoren ze tot de hoogste in Europa. Betekent dit niet, dat een enorm leger van werklozen ongeduldig wacht op de afschaffing van de laatste hindernissen op hun weg naar een officiële werkloosheidsstatus in West-Europese landen die te maken hebben met aanzienlijke werkloosheid onder hun eigen bevolking?

Dat is niet waarschijnlijk. Met de huidige vrijheid van verkeer zoeken Polen al naar banen in de EU-landen, maar de aantallen van ongekwalificeerde seizoensarbeiders zijn onbeduidend in vergelijking met die van de andere, niet-Europese etnische groepen.

En hoe zit het met de hoog gekwalificeerde professionals? Deze vorm van arbeidsmigratie wordt in geen van de ontwikkelde landen ontmoedigd en in het geval van artsen, ICT-ers, biochemici, voetbalspelers of hoogleraren aan de universiteit soms zelfs gestimuleerd.

Slawomir Magala is hoogleraar Cross-cultureel management aan de Faculteit voor Bedrijfskunde van de Erasmus Universiteit