Oostzee nog niet schoon genoeg

door Egbert Tellegen

Oost en west bestreden de vervuiling van de Oostzee al vóór de val van het IJzeren Gordijn. Tot de dag van vandaag blijft zulke brede internationale samenwerking nodig om de milieuproblemen rond de zee te lijf te gaan.

Het IJzeren Gordijn en de Berlijnse muur waren er niet om milieuvervuiling tegen te houden. Zelfs het vaste afval ging er doorheen. Zo exporteerde de voormalige Bondsrepubliek tegen betaling chemisch afval naar de vlak over de grens in de DDR gelegen stortplaats Schönberg. Uiteraard betaalde de DDR niet voor het gedeelte van het afval dat via het grondwater terugkeerde naar de Bondsrepubliek.

Grensoverschrijdende vervuiling van lucht en water is nog veel moeilijker te controleren en te beheersen dan grensoverschrijdend transport van vast afval. Toch is met die controle en beheersing al lang vóór het verdwijnen van het gordijn en de muur een begin gemaakt.

Bij de samenwerking op het gebied van de luchtverontreiniging was partijleider Leonid Breznjev in feite de initiatiefnemer. Na de conferentie van Helsinki in 1975 over veiligheid en samenwerking in Europa stelde hij voor het proces van ontspanning op andere terreinen dan bewapening en mensenrechten voort te zetten en noemde als mogelijke onderwerpen milieu, energie en transport.

Hij kan dat gedaan hebben om de aandacht van de bewapening en/of mensenrechten af te leiden. Maar er kan bij het noemen van het thema milieu ook een andere reden hebben meegespeeld. Door de overwegend westenwind ontvangt Rusland door de lucht uit het westen meer vervuiling dan het naar het westen laat verdwijnen.

In ieder geval heeft dit Russische initiatief geleid tot het verdrag over grensoverschrijdende luchtverontreiniging over lange afstanden dat in 1979 in Genève tot stand kwam. Sindsdien worden door de landen van West- en Oost-Europa, alsmede de Verenigde Staten en Canada, gemeenschappelijke doelstellingen geformuleerd voor vermindering of althans stabilisering van de luchtvervuiling door verschillende stoffen. Over het algemeen worden die doelstellingen vrij aardig gehaald.

Het eerste en misschien wel meest spectaculaire succes was de vermindering van luchtvervuiling door zwaveldioxide. Wie sinds vele jaren Centraal- en Oost-Europa bezoekt, zal wellicht met enige nostalgie opmerken dat die typische Oost-Europese geur aan het verdwijnen is.

Stroomgebied
Oost- en West-Europa delen niet alleen een gemeenschappelijk luchtruim. Ze liggen ook aan een gemeenschappelijk water: de Oostzee. Ook hier is de gemeenschappelijke strijd tegen de vervuiling al voor de omwentelingen begonnen.

De benamingen Oostzee en het internationaal gangbare Baltische Zee worden in ruime en in enge zin gebruikt. In enge zin omvat de Oostzee het zeegebied achter het Skagerrak, exclusief de Deense zeestraten, de Golf van Riga, de Finse Golf en de Botnische Golf. De oppervlakte daarvan is 200.000 km2.

De Oostzee in ruime zin omvat het totale zeegebied vanaf het Skagerrak, inclusief de hiervoor apart genoemde gebieden. De oppervlakte hiervan is 370.000 km2. Zonder nadere toevoeging wordt hierna de term Oostzee in die ruimere zin gebruikt.

De Oostzee is uit milieuoogpunt in meer dan één opzicht een bijzondere zee. Ze wordt van water voorzien vanuit de lucht, door vele rivieren en vanuit de Noordzee.

Het stroomgebied van waaruit het rivierwater wordt aangevoerd is met 1,7 miljoen vierkante kilometer bijna vijf keer zo groot als de oppervlakte van de zee zelf. Het bestrijkt behalve de negen oeverstaten Denemarken, Duitsland, Estland, Finland, Letland, Litouwen, Polen, Rusland en Zweden ook Noorwegen, Oekraïne, Slowakije en Tsjechië.

Terwijl langs de oevers van de Oostzee ongeveer 16 miljoen mensen wonen, bedraagt het inwoneraantal van het stroomgebied ongeveer 80 miljoen mensen. Lozingen van afval in rivieren in dat hele stroomgebied zijn van invloed op de waterkwaliteit van de Oostzee.

Tegenover de grote instroom van water uit het omvangrijke stroomgebied staat een betrekkelijk geringe circulatie met het water van de Noorzee via het Skagerrak. Door die geringe waterverplaatsing duurt het 25 tot 40 jaar voordat al het water van de Oostzee ververst is.

Als gevolg van de combinatie van instroom van zoet rivier- en zout zeewater is het water van de Oostzee brak. In brak water is het aantal vissoorten van nature beperkt en draagt de visstand minder dan in andere zeeën bij aan het zelfreinigend vermogen.

Het brakke en langzaam verversende watermilieu van de Oostzee is zeer kwetsbaar voor vervuiling. Al vanaf de jaren zestig verschenen er alarmerende berichten over de vervuiling van de Oostzee. In 1964 klaagde een prominente Zweedse visserijbioloog over plannen om autowrakken in zee te dumpen en over het in zee stromen van arsenicum, chroom en mosterdgas.

Gedurende lange tijd vormde het niet erkennen van de DDR door de westerse landen een struikelblok voor samenwerking tussen oost en west bij de bestrijding van de vervuiling van de Oostzee. Pas nadat in december 1972 de betrekkingen tussen de beide Duitslanden waren genormaliseerd kwam de internationale samenwerking op gang.

In 1973 werd door alle zeven toenmalige oeverstaten het Verdrag van Gdansk getekend. Dit diende voornamelijk ter bescherming van de visserij en had alleen betrekking op hetgeen op zee gebeurde en niet op de vervuiling in het uitgebreide stroomgebied.

Op initiatief van Finland kwam vervolgens de Helsinki-conventie tot stand, die in 1974 werd ondertekend. Als uitvloeisel van dit verdrag werd na de ratificatie in 1980 de Helsinki-commissie (nu beter bekend als HELCOM) ingesteld. De doelstellingen van dit verdrag en de uitvoerende commissie waren veel ruimer dan het verdrag van Gdansk en strekten zich ook uit tot het terugdringen van vervuilingsbronnen aan de vaste wal.

Hot spots
Thans staat 'HELCOM' bekend als een zeer succesvolle vorm van internationale samenwerking op milieugebied. Een sterk punt van de samenwerking is dat men gezamenlijk extreme bronnen (hot spots) van vervuiling in de omringende staten heeft geïnventariseerd en financiering voor de aanpak van deze haarden van vervuiling bij internationale financiële instellingen heeft verkregen.

De meeste successen zijn geboekt bij het terugdringen van de lozing van gevaarlijke chemische stoffen. In 1988 werd voor 47 gevaarlijke stoffen een doelstelling van 50 procent vermindering van lozen in zee gesteld. In 2001 blijkt die doelstelling in grote lijnen bereikt te zijn. Zowel technologische vernieuwing als stagnatie van vervuilende productie in de voormalige communistische landen hebben daaraan bijgedragen.

Het moeilijkste aan te pakken is de diffuse, niet op enkele plaatsen geconcentreerde, vervuiling vanuit de landbouw en nederzettingen op het platteland en vanuit mobiele bronnen via de lucht. Fosfaten en nitraten leiden als gevolg van eutrofiëring tot nog verdere vermindering van het zuurstofgehalte van het toch al zuurstofarme water in de diepere lagen van de Oostzee. Als de uitbreiding van de Europese Unie tot intensivering van de landbouw in Polen leidt heeft HELCOM er een probleem bij.

Intussen blijven er vervuilingsbronnen genoeg om aan te pakken. Op 25 april 2001 werden in Sint Petersburg vijftien Greenpeace-activisten door de politie gearresteerd. Ze hadden de schoorsteen van een verbrandingsinstallatie beklommen om te protesteren tegen de uitstoot van vervuilende stoffen die in de Oostzee terecht zouden komen.

Twee dagen eerder vertrok een schip van Greenpeace voor een tocht over de Oostzee om de aandacht te vestigen op een bepaalde groep van gevaarlijke stoffen, de zogenoemde persistente organische vervuilende stoffen, waarover nog geen succesverhaal te vertellen is, maar waarover wel in de maand daarna in Stockholm werd geconfereerd.

Kortom, het is even onzinnig om te denken dat alle problemen rond de Oostzee zijn opgelost, als om te ontkennen dat er grote successen zijn geboekt.

Belangrijkste bronnen:
- M. Fitzmaurice, International legal problems of the environmental protection of the Baltic Sea, Graham & Trotman/Martinus Nijhoff, 1992.
- Ambio. Engelstalig Scandinavisch milieutijdschrift.
- Environmental news service.
- Internet: 'Baltic Sea, Pollution.'