Het Tsjechische geweten

Dertien jaar presidentschap van Václav Havel

Hans Renner en Prokop Závodský

Op de Praagse Burcht, hoog op de toren van de Romaanse basiliek van Sint-Joris, klopte tussen 17 november 2002 - de gedenkdag van de Fluwelen Revolutie - en 31 januari 2003 een groot neon hart. De Tsjechische kunstenaar David Cerný maakte dit werk in opdracht van president Václav Havel.
Eind december 1989, ruim een maand na de Fluwelen Revolutie, die een einde aan het onderdrukkende communistische regime maakte, werd Havel president van Tsjechoslowakije. Na de splitsing van deze staat in 1993 was hij nog twee maal vijf jaar president van Tsjechië.
Op de laatste avond in januari, om 19.00 uur precies, doofde het rode hart. Met dit symbolische gebaar kwam een einde aan Havels dertienjarige presidentschap.

Men kan de rol van Havel als president niet los zien van zijn dissidente verleden onder het communisme. Hij behoorde tot de (relatief kleine) groep Tsjechen en Slowaken die openlijk verzet aantekende tegen het communistische regime, nadat de sovjettanks in augustus 1968 een abrupt einde aan de hervormingen van de Praagse Lente hadden gemaakt. Havel was een van de oprichters en woordvoerders van de Tsjechoslowaakse mensenrechtenbeweging Charta 77.

Hij koos voor 'een leven in waarheid', zoals hij het zelf uitdrukte. Met deze keuze heeft de dissident de dictatuur openlijk genegeerd door zijn burgerrechten op te eisen. Anders gesteld, de burger Havel leidde een normaal leven in een abnormaal land - Tsjechoslowaaks Socialistisch Absurdistan geheten.

Voor zo'n houding was veel moed nodig. Havel werd blootgesteld aan vervolgingen, verhoren en arrestaties en bracht ruim vijf jaar in communistische gevangenissen door. Met de Rus Andrej Sacharov werd Václav Havel in het Westen het symbool van de geweldloze strijd tegen de dictatuur in Oost-Europa .

In de dagen van de Fluwelen Revolutie stond Havel aan het hoofd van Burgerforum, op dat moment de belangrijkste democratische politieke groepering in het land. Havel was haar onomstreden leider. Zijn enorme populariteit bij de jonge Tsjechoslowaakse generatie, bij scholieren, studenten en werkende jeugd deed de rest.

De Tsjechoslowaakse jongeren, met die van Praag voorop, waren de stuwende kracht achter de democratische omwenteling. Zij gingen op 17 november 1989 de directe confrontatie met het communistische regime aan en brachten Havel enkele weken later als hun presidentiële kandidaat naar de Praagse Burcht.

De communistische machthebbers in Tsjechoslowakije waren weliswaar verslagen maar de puinhopen die zij hadden achtergelaten, waren op elk gebied van het maatschappelijke leven torenhoog. In zijn eerste grote rede na de machtsovername, de nieuwjaarstoespraak op 1 januari 1990, verwoordde Havel de balans van ruim veertig jaar communistisch wanbeleid in zijn land als volgt: 'Wij dachten dat wij een leeggeroofd huis zouden aantreffen, maar het is een ruïne'.

Het land zat niet alleen economisch en politiek aan de grond, maar ook vanuit ethisch oogpunt bezien. De traditionele normen en waarden van een humane samenleving, de intermenselijke verhoudingen inbegrepen, waren onder het communisme zwaar aangetast. Dit gegeven baarde de president-moralist Havel in de eerste jaren van zijn ambt wellicht de grootste zorgen.

Daarom hekelde hij de voortwoekerende communistische praktijken, toonde hij zich bezorgd over de macht van oude instellingen die democratische veranderingen in de weg stonden en verzocht hij zijn medeburgers telkens weer om zich vooral te blijven engageren in publieke zaken. Havel waarschuwde tevens voor de 'postcommunistische lethargie', die na de vrijheidsroes de prille democratische samenleving dreigde te verlammen.

De thema's van zijn toespraken - hij schreef alle teksten zelf - veranderden in de loop der jaren. Toch is Havel de gehele periode van zijn presidentschap, die samenviel met de moeizame transformatie van een communistische maatschappij naar een samenleving van het westerse type, de 'morele gids' van zijn land gebleven.

In dit opzicht toonde Havel zich een erfgenaam van de filosoof en humanist Tomas G. Masaryk, stichter van de Tsjechoslowaakse republiek en haar eerste president (1918-1935). Net als Masaryk na de Eerste Wereldoorlog werd Havel na de Fluwelen Revolutie door de grote meerderheid van de burgers gezien als de garantie voor de democratische ontwikkeling in zijn land.

De splitsing
Inmiddels is Tsjechië dertien jaar verder. Eenvoudig zijn deze jaren voor de voormalige dissident niet geweest. Niet voor Havel als staatsman en ook niet voor Havel als privé-persoon.

De grootste teleurstelling als president moest Havel verwerken in het jaar 1992. De federale republiek Tsjechoslowakije viel uiteen in twee onafhankelijke staten, Tsjechië en Slowakije, terwijl Havel niet bij machte bleek dit proces te stoppen.

Sommige fervente voorstanders van de gezamenlijke staat legden de schuld voor het uiteenvallen van de federatie bij Havel. Zij verweten hem dat hij slechts op populariteit in het buitenland uit was, vele onnodige buitenlandse reizen maakte en dat hij te weinig oog had voor de problemen in eigen land. Hij zou de kwestie van de splitsing te lang hebben onderschat en zich onvoldoende hebben ingezet om Tsjechoslowakije te redden.

Dit verwijt is niet terecht. Havels mogelijkheden om als president de splitsing te voorkomen, waren gering. De zeggenschap in deze kwestie lag in handen van het federale parlement.

Wel pleitte Havel voor een referendum om het uiteenvallen van Tsjechoslowakije tegen te houden, maar tevergeefs. Uit protest tegen de gang van zaken in zijn land legde hij in juli 1992 zelfs zijn presidentiële ambt neer en trok hij zich voor enkele maanden uit het politieke leven terug.

Uit deze tijd dateert de vervreemding tussen president Havel en de toenmalige conservatief-liberale premier van Tsjechië, Václav Klaus, die uitmondde in regelrechte politieke animositeit. De econoom Klaus wordt als de geestelijke vader van de splitsing aan Tsjechische zijde gezien. Hij kon slecht verdragen dat Havel de federatie wilde behouden en niet wilde inzien dat een zelfstandig, goed bestuurd Tsjechië op den duur voor de Tsjechische bevolking grotere voordelen bood boven een log Tsjechoslowakije.

Hierin had Klaus uiteraard gelijk, maar voor Havel stond de onaantastbaarheid van de gezamenlijke staat van Tsjechen en Slowaken in de hiërarchie der waarden hoger dan de materiële voordelen van een bevolkingsgroep.

Toch stelde Havel zich in 1993 kandidaat voor het Tsjechische presidentschap, meer uit plichtsbesef dan uit enthousiasme. Hij werd gekozen. Dankzij zijn grote gezag wist hij in deze functie ruimte te scheppen om de tekortkomingen van de Tsjechische politiek openlijk aan de kaak te stellen en zelfs te bestrijden.

Deze houding - in de geschiedenis van het presidentschap van het land nooit eerder vertoond - bezorgde Havel vele tegenstanders in de heersende Praagse politieke kringen. Of het nu de Democratische Burgerpartij (ODS) van Klaus betrof of de Sociaal-Democratische Partij (CSSD) van Milos Zeman, een aanzienlijk deel van het politieke establishment ontwikkelde in de loop der tijd een grondig afkeer van Havels bemoeienissen.

Bevoegdheden
Onder de Tsjechische bevolking bleef Havel populair, met name bij de jonge generatie. De jeugd waardeerde zijn non-conformistische houding en zijn passie voor de rock- en popmuziek, maar ook het feit dat de Tsjechische president zijn geheel privé-vermogen, 85 miljoen kronen (2,8 miljoen euro), vrijwel geheel aan goede doelen heeft geschonken.

Bij de oudere generatie lag de verhouding ingewikkelder. Er waren Tsjechen die de 'fluwelen houding' van hun president tegenover de voormalige communistische onderdrukkers niet konden vergeven. Zij wilden de verantwoordelijken voor de misstanden in hun land streng bestraft zien.

Havel, zelf een slachtoffer, heeft zich principieel verzet tegen dit soort exemplarische afrekeningen principieel verzet. Wèl heeft Havel in zijn functie als president de communistische afgevaardigden in het parlement en andere vertegenwoordigers van de Tsjechische communistische partij gedurende al die jaren volledig genegeerd.

Omstreden waren ook sommige amnestieverleningen van Havel, met name de grootste uit het jaar 1990. Toen kwamen er op voorspraak van de president meer dan 15.000 gevangenen vrij, onder wie een aantal notoire criminelen, met als gevolg dat het gevoel van onveiligheid tijdelijk sterker werd.

Naast enkele collectieve amnestieën verleende Havel in ruim 1900 gevallen individuele amnestie. De Tsjechische constitutie biedt de president op dit gebied zeer ruime, volgens sommige experts zelfs te ruime, bevoegdheden. De president mag niet alleen de opgelegde straffen naar eigen inzicht verlagen, hij heeft ook het recht om in een strafzaak in te grijpen en deze te seponeren of helemaal niet te laten doorgaan.

Van al deze bevoegdheden heeft Havel veelvuldig gebruik gemaakt, bijvoorbeeld wanneer iemand terechtstond wegens 'presidentsschennis', maar ook bij andere, meer omstreden aangelegenheden. Dat de rechterlijke macht in Tsjechië met Havels interventies niet altijd gelukkig was, behoeft geen betoog.

In januari 1996 stierf Havels echtgenote Olga na een lange ziekte. Bij de Tsjechen was zij door haar bescheidenheid en eenvoud zeer geliefd. Een jaar later hertrouwde Havel de jonge, temperamentvolle actrice Dagmar Veskrnová. Dit huwelijk en de nieuwe first lady waren koren op de molen van de Tsjechische roddelpers, met alle nare consequenties van dien.

De Havels leefden in een glazen kooi en Dagmar bleef het mikpunt van de Praagse paparazzi. De laatste jaren werd het functioneren van de president aanzienlijk bemoeilijkt door een ernstige longziekte. Niet alleen zijn lichamelijke conditie, maar ook zijn psychische gesteldheid had hieronder te lijden.

Boegbeeld
Het is nog te vroeg om te concluderen dat Tsjechië onder het dertienjarige presidentschap van Havel een normaal Europees land is geworden, zeker wanneer wij de ontwikkelingen in dit land met hoge Nederlandse maatstaven meten. De invloed van vier decennia communistische dictatuur op de mentaliteit van de Tsjechische bevolking is nog steeds merkbaar. Toch staat vast dat deze president in de Tsjechische overgang van een dictatuur naar een democratie een sleutelrol heeft gespeeld.

Bovendien was Havel de gehele periode het Tsjechische boegbeeld: een gewetensvol politicus in een veranderende Oost-Europese samenleving. Onder president Havel werd Tsjechië reeds in 1999 lid van de NAVO en kreeg het land het afgelopen jaar de uitnodiging voor het lidmaatschap van de Europese Unie.

Havel zette zich tevens met succes in voor verbetering van de historisch beladen relatie met Duitsland. Het is bepaald geen toeval dat zijn eerste buitenlandse reis als staatshoofd in 1990 en ook zijn voorlaatste reis in januari van dit jaar naar Duitsland voerden. Daarna ging Havel alleen nog naar Slowakije voor een afscheid. Geen land (inclusief Slowakije) heeft Havel in zijn ambtsperiode zo vaak aangedaan als juist de Tsjechische westerbuur. Hij bezocht Duitsland in totaal achttien keer en Rusland bijvoorbeeld slechts twee keer.

Ook de Verenigde Staten stonden met dertien bezoeken bovenaan de lijst van de Tsjechische president. Havel heeft zijn pro-Amerikaanse sympathieën nooit onder stoelen of banken gestoken. Deze loyaliteit van Havel valt te verklaren zowel door de Amerikaanse rol in Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog als door de jongste Midden-Europese politieke ervaring. Immers, het waren juist de Verenigde Staten die zich ten tijde van de Koude Oorlog en van de communistische onderdrukking als de meest consequente bestrijder van het sovjetcommunisme manifesteerden.

Op 1 januari 2003, in zijn laatste nieuwjaarstoespraak, stond Havel stil bij de internationale positie van de Tsjechische republiek en concludeerde: 'Onze staat is thans veilig en zeer stevig verankerd. Eigenlijk op de meest solide wijze in de gehele lange geschiedenis van het Tsjechische staatswezen'. Deze constatering lijkt bepaald niet overdreven. Alleen al om die reden zal de 'periode-Havel' in de geschiedenis van de Tsjechische staat blijven schitteren.

En dan is er nog de betekenis van president Havel voor de stad Praag. Onder zijn bewind en mede dankzij zijn persoonlijke inzet werd het centrum van de Tsjechische hoofdstad prachtig opgeknapt. Met zijn allure en talrijke culturele monumenten behoort Praag tot de aantrekkelijkste steden van Europa.

Er zijn niet veel staatslieden in de wereld die zo gerespecteerd en geëerd werden als de voormalige Tsjechische dissident en president, drager van 39 eredoctoraten, van 18 hoogste buitenlandse staatsonderscheidingen en voorts van 95 medailles en prijzen, waaronder de Nederlandse Erasmusprijs en de Geuzenpenning. Havel wordt gerekend tot de exclusieve groep van wereldleiders van het type Michaïl Gorbatsjov, Nelson Mandela of Jimmy Carter.

Op 11 februari jongstleden viel Havel in het Amerikaanse Congres een eer te beurt die een buitenlands staatshoofd zelden heeft mogen ontvangen. Na een drie kwartier lange loftuiting aanvaardde het Congres unaniem een resolutie met de volgende tekst:

1. Het Congres waardeert, dat de president van de Tsjechische republiek Václav Havel zijn gehele leven in dienst heeft gesteld van de mensenrechten en van de democratie.
2. Het Congres erkent de buitengewone successen van Václav Havel als toneelschrijver en als president.
3. Het Congres feliciteert Václav Havel wegens zijn uitmuntende verdiensten voor de Tsjechische republiek.

'President Havel has made me and the Czech people very proud of having been born Czech … (...) frankly, to a lot of people the words Havel and Czech are synonymous. Havel really put Prague and the Czech Republic on the map in the post-Cold War period'.

Prof. dr. Hans Renner is hoogleraar in Midden-Europese Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ing. Prokop Závodský is verbonden aan de Afdeling Statistiek van de Economische Universiteit van Praag.