De mannen leiden in Servië de kerstrituelen

Tijana Prokic

Toen mij gevraagd werd een stukje voor Ablak te schrijven over Servische kersttradities, wist ik meteen dat mijn kennis van dit onderwerp bij lange na niet toereikend was om het meteen op te schrijven. Ik ben opgegroeid in communistisch Joegoslavië, een kerk was voor ons niet meer dan een bezienswaardigheid.

Wij vierden de Dag van de Arbeid en de Dag van de Republiek en kregen cadeautjes van Vadertje Vorst (Deda Mraz) om het begin van het nieuwe jaar te vieren. Mijn opa verafschuwde kerstbomen omdat ze hem aan de Duitse bezetting herinnerden, dus hadden wij nooit een kerstboom.

Na deze communistische kinderjaren was ik oprecht verbaasd toen met het begin van de burgeroorlog bepaalde Servische tradities weer opleefden. Ineens bleek dat iedere familie zijn eigen apostel als beschermheilige heeft, vierden we onze kerst twee weken later dan de katholieken en gingen we met Pasen eieren zoeken.

Voordat ik kon gaan begrijpen wat het eigenlijk allemaal inhield, ben ik verhuisd naar Nederland waar ik wel veel te weten kwam over Sinterklaas en de katholieke Kerst, maar niets over Servische tradities. Vandaar dat ik besloot voor dit verhaal mijn nicht Natasa te raadplegen.

Natasa's opa was een orthodoxe priester in een van de grootste kerken in Servië. Zelfs in de glorietijd van het communisme vierde de familie Vidak alles volgens de regels van de Servisch-orthodoxe kerk.

Natasa vertelt me dat de kalender van de orthodoxe kerk twee weken achter loopt op de katholieke en dat daarom dus alle feestdagen in Servië dertien dagen later gevierd worden dan bij ons in Nederland. De Servisch-orthodoxe kerst wordt gevierd op 7 januari en Oud en Nieuw op 13 en 14 januari. Het heeft grote voordelen, zegt Natasa.' Wij vieren ons eigen nieuw jaar én dat van de rest van de wereld, en je weet hoe het er hier bij ons aan toe gaat als het feest is'.

Niet alleen de kalender loopt anders bij de Servisch-orthodoxe kerk, maar ook de gebruiken rondom de kerstviering. Volgens de regels van deze kerk moeten mensen gedurende zes weken voorafgaand aan de kerst vasten om zo hun ziel en lichaam te reinigen. De kerst is bedoeld om de geestelijke en lichamelijke wedergeboorte van de mens te vieren. Een nieuw begin.

Maar voordat men echt een nieuwe start kan maken moet men zich reinigen van het oude, vandaar de gewoonte om op kerstavond te vasten. Er wordt licht voedsel gegeten, zoals vis en salades. Als toetje worden fruit, verschillende nootjes en vijgen gegeten.

Het belangrijkste ritueel van kerstavond is het verzamelen van de badnjak. De mannen behoren het bos in te gaan om takken van de hrast (eikenboom) te snijden. Dit doen zij uiterst zorgvuldig uit respect voor de boom, waarvan geloofd wordt dat zijn wortels tot in de donkere onderwereld groeien. Samengebonden worden de takken badnjak genoemd, het symbool van een nieuw begin.

Het geloof is dat juist in de donkere dagen van de winter (symbool van onderwereld) het nieuwe optimisme (eikenboom) geboren wordt. Het licht van het nieuwe leven is het licht dat men maakt bij het verbranden van de badnjak op de avond van de kerstdag (7 januari).

Dit verbranden is een offer dat geluk moet brengen bij alles wat in het komend jaar zal gebeuren. Hoe meer vonken er zijn, hoe meer levens er zullen komen in het komend jaar. Met 'levens' worden hier eigenlijk nieuwe dingen bedoeld. Vandaar dat de man als hoofd van het gezin dit kenbaar maakt door in de lucht te schieten met het familiegeweer op het moment dat de vonken uit de vuur komen. Hoe meer vonken, hoe meer schoten er afgevuurd moeten worden.

Op de kerstdag is er een feestmaal om een nieuw begin te vieren. Er wordt vooral veel varkensvlees gegeten met allerlei bijgerechten die per streek variëren. Het is de taak van de vrouw om met haar kookkunsten indruk te maken op de gasten, die zeker kritisch zullen zijn.

Men gelooft dat het goed is om juist op de kerstdag met bijvoorbeeld een nieuwe bezigheid te beginnen, want dan zal deze succesvol zijn. De familie komt bij elkaar om de cadeautjes van de kerstman in ontvangst te nemen, net als in Nederland. De cadeautjes liggen dan onder de kerstboom, hoewel de kerstboom volgens Natasa eigenlijk niet in deze traditie thuishoort maar overgenomen is uit het Westen.

De Serviërs zijn erg trots op hun tradities waarbinnen de man des huizes een belangrijke rol speelt. Natasa vertelde me dat zij nooit een man zou trouwen die deze tradities niet naleeft.

'Het is niet alleen míjn droom, zo'n man, maar mijn vriendinnen denken er allemaal net zo over. Goed, de mannen hoeven misschien niet midden in de nacht bomen te gaan kappen en zes weken te vasten, want op de markt kun je die takken ook kopen. Maar het is wel belangrijk een goede gastheer te zijn op de avond van de kerstdag.'

Gelukkig is Natasa ook wel reëel, want er zijn nog maar weinig Serviërs die echt de voorgeschreven regels volgen. Van zes weken vasten is meestal geen sprake meer, maar op kerstavond wordt nog wel symbolisch gevast. De badnjak wordt inderdaad op de markt gekocht. Verder komt kerst volgens Natasa neer op eten tot je erbij neervalt.