'We hebben geen alternatief'

Het EU-referendum in Litouwen

Malgorzata Bos-Karczewska

'Alleen struisvogels steken hun kop in het zand, kom stemmen!', staat bij een levensgrote struisvogel in hartje Vilnius, de hoofdstad van Litouwen. Posters met 'Stojam i Europa' (Treed Europa binnen) en 'Bukine Europieciai' ('Wees Europeanen') sieren gebouwen in het oude centrum. Op 10 en 11 mei ging Litouwen naar de stembus om zich over de toetreding tot de EU uit te spreken. Onverwacht stemde maar liefst 91% van Litouwers voor Europa, bij een opkomst van 63%. Een reportage uit Litouwen.

De Europese Unie is voor de meeste Litouwers een grote onbekende, die men argwanend benadert. Onderhuids voelen de Litouwers dat veel staat te veranderen. Hun maatstaf voor vergelijking is - twaalf jaar na de losmaking - nog steeds de Sovjet-Unie, waar werk, inkomen en discipline gegarandeerd waren.

Akropolis, in een buitenwijk van Vilnius, is een echte Litouwse successtory. 'Het is een toeristische attractie geworden en een ontmoetingsplaats voor jongeren', vertelt Wanda, een 30-jarige journaliste uit Vilnius van de Poolstalige krant Kurier Wilenski. Ze wijst op het hypermoderne multifunctionele centrum met veel winkels, een enorme supermarkt, drie restaurants, een bioscoop en in het midden - een kunstijsbaan! Trots voegt zij eraan toe dat het complex met Litouws kapitaal is neergezet.

Succesvolle zakenmensen rijden in Amerikaanse jeeps, Volvo's of Opels naar hun splinternieuwe villa's, doen boodschappen in de luxe winkels van Gini Rossi, Boss en Salamander aan de Giedimino-boulevard en gaan uit met hun families in Akropolis. Aan anderen echter moeten de wetten van de markteconomie nog uitgelegd worden.

Homo sovieticus
Slechts een minderheid van de 600 duizend inwoners van Vilnius - Litouwer, Pool of Rus - lijkt zich het historische belang van de keuze waarvoor men staat, te realiseren. Litouwen is na Malta, Slovenië en Hongarije de vierde kandidaat-lidstaat die een referendum over de toetreding houdt. Volgens de laatste opiniepeiling vóór het referendum is 67% van de Litouwers voor de EU en slechts 14% tegen. Hiermee is Litouwen het meest pro-EU van de drie Baltische landen.

Van EU-enthousiasme is in Vilnius en omgeving geen spoor te bekennen. De EU-voorstanders bestaan voornamelijk uit oekaze-uitvoerders, twijfelaars en 'gedwongen ja-stemmers'. Wat hen verenigt, is een negatieve motivatie: 'We hebben geen alternatief'.

'We blijven een arme en kleine uithoek van Europa' stelt Jan Sienkiewicz, politiek commentator van Kurier Wilenski, vast. Mensen klagen over manipulatie en noemen dan de verlenging van het referendum met een dag of het verwijderen van de 'dode zielen' (zo'n 200 duizend Litouwers die in de laatste tien jaar naar het buitenland emigreerden) van de lijsten van kiesgerechtigden.

Enkele verlichte geesten in Vilnius spreken van een 'homo sovieticus mentaliteit'. 'Men volgt hier klakkeloos de president en de regering. Als de oekaze komt, gaat men braaf naar de stembus. De burgemeester zal ook gratis vervoer regelen om bejaarden op het platteland op te halen', zegt galeriehouder en schrijver Romuald Mieczkowski. Hij verwijt de regering geen visie te hebben op de plaats van Litouwen in de EU.

Geen enkele parlementaire fractie kanaliseert de twijfel van het volk. Over de EU heerst consensus in de Seimas: alle politieke partijen, inclusief die van de oppositie, zijn vóór. Sienkiewicz verklaart dat vooral uit het eigenbelang van politici: 'Er zijn zo veel goed betaalde banen in Brussel en Straatsburg te verdelen, dat alle partijen willen profiteren.'

'Al die politici die nu voor de tv-camera verschijnen in een T-shirt 'Ik ben Europeaan', dat zijn nomenklatoera-mensen in hun nieuwe uniformen. Europa heeft géén nieuwe clowns nodig!' vindt de sociaal-liberaal Rolandas Pavilionys.

De voormalige rector van de Universiteit van Vilnius is een van de drie parlementariërs die openlijk kritiek leveren op de EU-campagne. 'De EU-campagne is een gemiste kans. Ze motiveert mensen niet om in actie te komen. De EU wordt als de oplossing voor al onze problemen neergezet. De burgers wantrouwen politici door al die corruptieschandalen. De EU-campagne verandert daaraan niets. Politiek wordt gezien als een spel voor de nomenklatoera. De politieke partijen hebben de ontwikkeling van een civil society kapot gemaakt'. Pavilionys noemt zichzelf een 'Eurorealist'.

Westerse campagne
Ook de katholieke kerk wil een beter lot voor zijn schaapjes. De kerk in Didzoji Reise, een dorp buiten Vilnius, loopt vol voor de zondagsmis. De jonge priester herinnert zijn parochie aan het EU-referendum en de brief van de kerkleiding. De kerkbanken in Didzoji Reise doen denken aan een verkiezingsstand - ze zijn bedolven onder blauwe EU-folders met een brief van de Litouwse bisschoppen.

Speciaal 'Euro-bier' met een etiket in het blauwgeel van de EU en de tekst 'gebrouwen uit Deens graan, Duitse malt en Litouws water' is een flop. Alleen al de lage prijs van 1 litas (normaal 2 litas; 1 euro is 3,5 lit) gaf aanleiding tot de vraag of men de burgers dronken naar de stembus wil krijgen. Alcoholisme is nog altijd volksziekte nummer één, vooral op het platteland.

'Over Europa is nauwelijks debat. Alles speelt zich af op de tv, via reclameclips', vertelt Wanda van de Kurier Wilenski. 'De clips geven een rooskleurig beeld. De EU zal ons werk, inkomen en subsidies bieden. Daar trap je toch niet in.' Wanda gaat overigens wel 'ja' stemmen.

Pat Cox, de voorzitter van het Europees Parlement, was eind april in Vilnius op bezoek bij Wanda's redactie. Dat heeft weinig geholpen. Zijn boodschap: 'Jullie zijn een vrij volk in een vrij land, jullie kunnen stemmen', heeft de redactie noch de lezers van Kurier overtuigd, stelt Wanda vast. Wel moest de Brusselse VIP de povere arbeidsomstandigheden van de redactie onder ogen zien. Op werkdagen dringen lawaai en uitlaatgassen de redactiekamers binnen. De redactie heeft namelijk onderdak in een garage.

Marian, een vijftigjarige automonteur met een maandsalaris van 1000 litas (300 euro), ziet geen heil in de EU. Zijn levensfilosofie is: 'Niets is gratis'. 'Wat heeft een klein, arm land te zoeken in zo'n rijke club?', vraagt hij zich af. 'Litouwen is met 3,5 miljoen inwoners oninteressant voor investeerders. Alleen de rijken zullen profiteren'.

Maar zo klein en arm is Litouwen nu ook weer niet. Litouwen is qua oppervlakte bijna zo groot als Nederland en België samen. En het inkomen per hoofd van de bevolking is in Litouwen, 38% van het EU-gemiddelde, bijna even hoog als in buurland Polen (40%).

Dat laatste is een openbaring voor Marian. Hij kent Nederland overigens, en meer in het bijzonder Venlo, vanwege de lucratieve handel in tweedehands auto's. Daarmee begon hij de bouw van een eigen huis. De bouw duurt wegens geldgebrek al tien jaar.

Op het platteland
Petras Auštrevièius, een dertiger in een westers kostuum met Gini Rossi stappers, moet Litouwen de EU binnenloodsen. De directeur van het Europees Comité, en tot voor kort de hoofdonderhandelaar van Litouwen in Brussel, reist in een blauwe Euro-bus langs de dorpen in de regio Vilnius.

De Poolse minderheid (300 duizend mensen, 8% van de bevolking) is overwegend Euro-sceptisch. Dat is verrassend. De Poolse schrijver Jan Mieczkowski - die een paar jaar in New York woonde - legt mij uit hoe dat komt: 'De meeste Polen rekenen zich tot de verliezers: ze zijn arm en vrezen de opkomst van de Litouwers en dus meer etnische conflicten, omdat ze zich niet aan de in hun ogen lagere Litouwse cultuur willen aanpassen. De oudere Polen zijn eerder pro-Russisch doordat ze naar de Russische televisie kijken. Het Litouws zijn ze niet machtig, want dat is pas sinds 1991 de officiële taal. De jongeren willen naar Polen, in hun ogen het land met een toekomst .'

Het Litouwse platteland is arm. In de statistieken is de landbouw goed voor 7% van het bnp en 16,5% van de werkgelegenheid. In de Sovjet-Unie blonk de Litouwse landbouw uit. Nu rest een verwaarloosde, kleinschalige landbouw. Eerst zijn de kolchozen ontbonden, vervolgens zijn de machines gestolen.

De kleine boeren zijn tegen de EU, want ze ruiken onraad. 'We hebben geen machines en ook geen geld om voor het maaien te betalen. Het land ligt braak. Ik moet van een pensioen van 240 litas leven. Dat kan haast niet bij een opkoopprijs van 30 centas per liter melk. Zou de melkprijs stijgen na de toetreding?', vraagt een boerin uit het gehucht Europa zich af. Auštrevièius wil haar gerust stellen: 'De prijs wordt zelfs één litas en Litouwse zuivelbedrijven zullen afzet op de Europese markten vinden.' 'Mijn vader heeft mij over Europa verteld. Komt er na de toetreding een verbetering?', vraagt een oude bewoner van Nemencine. 'Ja', zegt Auštrevièius, 'er komt tien miljard litas steun uit Brussel, ook voor plattelandsontwikkeling. Er komen nieuwe wegen en ziekenhuizen.'

Voor de inwoners van het plaatsje Eisiskes aan de Wit-Russische grens - straks een buitengrens van de EU - gaat het erom of er een asielzoekerscentrum komt. Ze beklagen zich bovendien over de hoogte van de door Wit-Rusland ingestelde grensbelasting. Door die belasting wordt het prijzig om familieleden of hun graven aan de overkant te bezoeken. Auštrevièius steekt de mensen een hart onder de riem: 'Reken maar dat de Wit-Russen jaloers op ons Litouwers zijn.'

In de bibliotheek van Salcininkai komen andere kwesties aan orde, zoals de door de EU afgedwongen sluiting van de kerncentrale in Ignalina. Maar ook vragen als: 'Kan Litouwen net als Noorwegen of Zwitserland niet beter buiten de EU blijven? Kunnen we straks ook nog uittreden? Of is het net als in de Sovjet-Unie eenrichtingsverkeer?' De vragen over de Sovjet-Unie kan Auštrevièius echt niet meer aanhoren. Verder wijst hij er fijntjes op dat Litouwen niet over de olie van de Noren noch over de banktegoeden van de Zwitsers beschikt.

Wantrouwen
Op de Buffelberg in hartje Vilnius wordt een concertpodium opgebouwd. Een Russische popband gaat optreden. Wanda: 'Tsja, we dragen westerse kleding, maar de Russische bands zijn meer in trek dan westerse groepen. We begrijpen hun liedjes, we houden van dansen en de Russische muziek raakt onze ziel.'

De EU weet de Litouwers niet in hun hart te raken. Maar ook verstandelijk hebben veel Litouwers grote moeite om hoogte te krijgen van die andere Unie, waarbij hun land zich zal aansluiten. Er is veel wantrouwen en argwaan, en weinig begrip voor de feitelijke gevolgen voor Litouwen van de toetreding.