Polen

Malgorzata Bos-Karczewska

Het EU-referendum in Polen op 7 en 8 juni trok in het buitenland veel aandacht. Polen is de belangrijkste kandidaat-lidstaat, maar nergens is de weerstand om EU-lid te worden zo groot. De hamvraag was overigens niet de uitslag van het referendum, maar de opkomst. Net als in Slowakije gold een drempel van 50%. Bij een lagere opkomst zou het referendum niet geldig zijn. Behalve verlies van imago zou dat betekenen dat de Polen hun lot in handen zouden leggen van een parlement zonder gezag.

Het werd spannend. Polen is een gepolariseerd land. Toch was het in de aanloop naar het referendum 'not done' publiekelijk tegen Europa te zijn. De hele elite - de politieke top, wetenschappers, kunstenaars, de bisschoppen, de paus - sprak zich uit vóór Europa.

De verwachte golf van protesten van de eurosceptische rechtse partijen, de Liga van Poolse Gezinnen en Zelfverdediging, is eigenlijk reuze meegevallen. De meeste tegenstand kwam nog van de Liga. De boeren blijven mopperen, maar hun partij, de PSL, is nadat ze uit de regering was gezet, pro-Europa geworden!

Spontaan ontstond een breed burgerplatform 'Tak w referendum' ('Ja in het referendum'). De mobilisatie van onderop, in naam van 'een betere toekomst voor onze kinderen', was broodnodig vanwege het wantrouwen in de politiek en de matige overheidscampagne. De geboden informatie was niet overtuigend.

Er was geen publieke discussie over de EU en de positie van Polen in de EU. De reprimande van de Franse president Jacques Chirac wekte bij de trotse Polen alleen emoties op. In de campagne werd over de Europese Conventie en de gevolgen daarvan voor Polen met geen woord gerept.

Wel vroeg de regering aandacht in de media voor haar streven om een verwijzing naar God in de preambule van de Grondwet op te nemen. Ook de paus werd ingeschakeld. Zijn woorden 'Polen heeft Europa nodig, Europa heeft Polen nodig' werden door de president, zelf een ex-communist, als een mantra herhaald.

Het referendum miste het grote Europa-gevoel. Het besef 'er is geen alternatief' kreeg de overhand. De krant Gazeta Wyborcza spande de kroon door twee dagen vóór het referendum te komen met een speciale gratis editie, gedateerd 5 juni 2009. De opening was dat de EU-top in Litouwen een geheim akkoord had bereikt tussen de EU, Polen en Rusland om een corridor te leggen voor het vrije verkeer van EU-burgers dwars door Polen. Pikant was dat als Poolse premier (sinds 2005) werd aangeduid: Andrzej Lepper, leider van de populistische Zelfverdediging!

Het referendum in Polen beleefde laat op de tweede dag een dramatische finish. Tot opluchting van de Poolse elite en de Europese Unie is 57% van de stemgerechtigden, zo'n 16 miljoen Polen, naar de stembus gegaan en heeft 77% daarvan 'ja' gestemd. 'Het wonder aan de Weichsel', schreef Gazeta Wyborcza. Men vreesde dat de Polen in het referendum niet hun toekomst in de EU zouden bepalen, maar hun wantrouwen tegen premier Leszek Miller (een ex-communist) zouden uitspreken.

Dat was best mogelijk gezien de precaire situatie waarin Polen sinds enkele maanden verkeert. In mei vond liefst 78% van de ondervraagde Polen dat het land in een ernstige politieke en morele crisis verkeert. Het imago van premier Miller is zwaar beschadigd.

De grote boosdoener is de Rywin-gate corruptieaffaire. Deze wordt sinds januari dit jaar door een parlementaire enquêtecommissie onderzocht. Premier Miller moest al twee keer voor de commissie verschijnen. Ook het sociaal-economische beeld is slecht: de economie hapert met zo´n 2,5% groei en de werkloosheid is tot bijna 20% opgelopen.

'Een nieuw hoofdstuk is aangebroken', was het redactionele commentaar van Rzeczpospolita op het geslaagde referendum. Op de televisie verwelkomde president Kwasniewski de uitslag met: 'We zijn burgers van Europa'. Hij waarschuwde ook dat Polen zich voortaan op de voorbereidingen op het EU-lidmaatschap moet toeleggen om te vermijden dat Polen zichzelf tot tweederangs lidstaat gaat degraderen.

De vreugde over het geslaagde referendum was van korte duur. De dag na het referendum ging Polen over tot de orde van de dag: een politieke afrekening. Dat was ook voorspeld, aangezien alle belangrijkste kwesties, zoals de hervorming van de publieke financiën en de begroting van 2004, waren uitgesteld tot na het referendum.

Zo stelde de SLD twee dagen na het referendum herinvoering van de abortuswetgeving aan de orde. Maar de grootste blunder kwam van premier Miller zelf. In zijn eerste reactie schreef Miller de uitslag op het conto van zijn regering. Dat schoot anderen in het verkeerde keelgat. Onmiddellijk sommeerde president Kwasniewski de premier te vertellen dat het resultaat de verdienste was van álle Polen.

Polen belandde prompt in een regeringscrisis. Miller blijkt echter een zeer taaie politicus. Gesterkt door de uitslag van het referendum ontsloeg hij zijn zoveelste minister, dit keer de omstreden vice-premier en minister van Financiën Grzegorz Kolodko.

Vervolgens diende hij tot ieders verrassing een vertrouwensvotum in zijn minderheidsregering in. Miller heeft uiteindelijk goed gegokt: 236 stemmen vóór en 213 tegen. De premier kreeg onverwacht steun van Lepper van Zelfverdediging, van wie zeven parlementariërs niet kwamen opdagen.

President Kwasniewski moest deze tegenslag incasseren. De Polen voelen zich opgezadeld met een ongewenste premier. 70% acht het onmogelijk dat de regering-Miller het vertrouwen kan herwinnen. 77% van de Polen vindt dat de regering moet vertrekken.

De Polen willen verandering. Het geslaagde referendum geeft hun hoop dat een nieuw hoofdstuk voor Polen is aangebroken. Het besef is gegroeid dat Polen een sterke regering met een visie op de rol van Polen in Europa nodig heeft. Temeer daar de Europese Commissie met brandbrieven wil komen: op liefst acht van de 31 beleidshoofdstukken zijn tekortkomingen gevonden.

Het komende beoordelingsrapport van de Europese Commissie zal niet gunstig zijn. Bij tekortkomingen wordt Polen uitgeschakeld op het desbetreffende terrein van het EU-beleid. En als het land niet klaar is om structuurfondsen uit Brussel goed te besteden, dan wordt Polen in de eerste jaren een nettobetaler!

De problemen liggen dieper. De bisschoppen luidden kort na het referendum de alarmklok: 'De Poolse staat verkeert in een diepe crisis. We zijn geschokt door de omvang van corruptie, het morele verval en het najagen van particuliere belangen'. Kortom: de regerende elite zou niet deugen.

Ondanks mooie woorden heeft het EU-lidmaatschap geen topprioriteit. Polen hebben het heel druk met zichzelf; het doormodderen houdt aan. Moet een nieuw wonder aan de Weichsel Polen verlossen?