Brug tussen Europese Unie en Balkan

Morries Leeraert

Wie de stroom van de Donau voorbij Boedapest volgt, komt vanzelf in Vojvodina. De streek in het noorden van Servië is het kruispunt tussen West-Europa en de Balkan en heeft een sterke regionale identiteit. 'Als Servië ooit tot de EU toetreedt, is dat via Vojvodina.'

Vojvodina (van het panslavische woord vojvoda, hertogdom) is een rijke streek. Langs de oevers van de Donau en de Sava werd graan geteeld. Van oudsher liepen de handelsroutes langs deze rivieren; zout ging naar het zuiden en graan naar het westen. Het vruchtbare land van de provincies Backa, Srem en Banat was uitermate geschikt voor de verbouw van graan en suikerbieten. Later ontwikkelde zich de suiker- en soja-industrie en chemische industrie.

'Het karakteristieke van de regio Vojvodina is dat de mensen hier belasting betalen,' zegt Dragan Prole. Als historicus heeft hij zich toegelegd op de geschiedenis van Vojvodina. Zijn uitspraak klinkt bijna als een grap, maar achter zijn woorden gaat een drama schuil dat meteen het grote verschil markeert tussen Vojvodina en de rest van voormalig Joegoslavië.

'Voor de meeste Serviërs heeft het betalen van belasting een zeer wrange betekenis. Hun leefgebied werd vijfhonderd jaar lang overheerst door de Turken. Van de overwegend arme bevolking was weinig te halen en dus hieven de Turken een zogenoemde 'bloedbelasting': mensen werden gedwongen hun jonge zonen af te staan, die als Turkse soldaten werden opgevoed. Jonge dochters werden bij wijze van inning ontmaagd. Ook in latere tijd zagen de mensen niet het nut in van het betalen van belastingen. Ze zagen er nooit wat van terug.'

In Vojvodina was dat wel het geval, zegt Prole. 'Vanaf de achttiende eeuw is Vojvodina grotendeels aan de wreedheid van de Ottomanen ontsnapt. De regio was deel van de Oostenrijks-Hongaarse dynastie. Hoewel ook die macht rigide trekken had, zagen de mensen dat hun belastinggeld in wegen en gebouwen werd geïnvesteerd en dat de lokale bevolking daar profijt van had. De handel floreerde, het gemeenschappelijke belang was duidelijk.'

In 1699 werd niet in Belgrado maar in Sremski Karlovski (in Vojvodina) het vredesverdrag getekend tussen Turken en Oostenrijkers. In Serbina Vojvodina, zoals het gebied toen genoemd werd, volgde een periode van bloei terwijl het gebied ten zuiden van de Donau (inclusief Belgrado) Turks zou blijven. Tot 1918 behoorden Servië en Vojvodina dus niet tot hetzelfde land.

Door deze historische omstandigheid maakte Vojvodina een heel andere ontwikkeling door. 'Nergens was de emancipatie van de burgers zo groot als in Vojvodina,' zegt Prole. 'De cultuur hier is liberaal, open, niet-nationalistisch. Voor de Zuidslaven was Vojvodina een vrijplaats, een soort utopia. Novi Sad kreeg de bijnaam "het Athene van de Balkan" omdat hier het eerste gymnasium werd geopend. Daar kwam een goed opgeleide burgerij en een intellectuele klasse uit voort.'

De roep om autonomie voor Vojvodina begon na 1848. In Parijs verkondigde Danton de revolutie. Zijn strijdkreet vond weerklank in heel Europa. De Hongaren kwamen in opstand tegen de Habsburgers en ook Vojvodina, dat met name door Hongaren gekoloniseerd was, eiste zelfbeschikking. Tevergeefs echter.

Toen in 1918 het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen werd gesticht, werd Belgrado de hoofdstad. Opeens bevond Vojvodina zich in de periferie; de zelfbeschikking waar de bevolking aan gewend was, werd opgeheven. 'In 1918 was de provinciestad Subotica in Vojvodina groter dan Belgrado,' zegt Prole. 'Opeens moest Vojvodina buigen voor het gezag in Belgrado.'

Tijdens de Socialistische Republiek Joegoslavië had Vojvodina wel een autonome status. De regio had een eigen parlement en rechterlijke macht, eigen culturele instituties. Maar Prole ziet deze vorm van autonomie als een 'voorbeeld van hoe het niet moet'. 'In naam heette het decentralisatie van de macht. Maar het moest binnen de communistische ideologie. Het was niet vrij, niet democratisch.'

Ook bij de huidige roep om zelfbeschikking van Vojvodina speelt het betalen van belasting een grote rol. 'In de tijd van Joegoslavië moest Vojvodina zestig procent van zijn belastinginkomsten afstaan. Daar zag de regio bijna niets van terug. Alles werd door Belgrado gebruikt.' Dat wekte nijd. Waarom betalen we voor Belgrado, Kosovo en Macedonië, zo klonk het. Daarom ook wil Vojvodina autonoom zijn. 'Maar ja,' zegt Prole, 'leg dat maar eens uit aan de mensen in Nis.'

Autonomie zal nooit worden toegestaan, meent de historicus. De weerstand daartegen is groot. Het toekennen van zelfbestuur aan Vojvodina wordt opgevat als afscheiding van Servië en dus de vernietiging van de staat. De nationalisten gebruiken het argument van het hellende vlak. Na Vojvodina willen de moslims in Novi Pazar ook autonomie, zeggen zij.'

Op 28 februari jongstleden werd in Subotica de eerste Conventie voor een Autonoom Vojvodina gehouden. Het regionale parlement nam een vlag aan voor de autonome provincie. De drie gele sterren vertegenwoordigen de provincies Srem, Banat en Backa en symboliseren ook de toenadering van Vojvodina tot de Europese Unie.

In een klein gebied als Vojvodina (ongeveer de helft van Nederland) leven zo'n twintig etnische groepen. Naast Serviërs wonen er Hongaren, Kroaten, Slowaken, Banat-Duitsers en Roemenen, Roma, Armeniërs en Roethenen die ooit geëmigreerd zijn uit Oekraïne. Tot 1942 leefden met name in de regionale hoofdstad Novi Sad duizenden joden.

Zeven substantiële minderheden hebben hun onderwijs - van kleuterschool tot universiteit - in de eigen taal, hun eigen televisie- en radioprogramma's, dag- en weekbladen, culturele centra, en ze zijn vertegenwoordigd in de lokale en regionale overheden.

Na de Serviërs (57 procent) vormen de Hongaren de grootste etnische groep in Vojvodina. Op dit moment zijn er zo'n 300.000 mensen van Hongaarse afkomst, ruim negen procent van de bevolking. Dat waren er vóór de jaren negentig veel meer, maar veel Hongaren zijn door de oorlogen en door de slechte economische omstandigheden de grens overgetrokken. De Hongaarse zuil en de 'hongarisering' (madjarizacija) van de regio in het verleden geven Vojvodina een eigen, meer Europees karakter.

Volgens Prole is de multiculturele samenleving nergens zo geslaagd als in Vojvodina. 'Het aantal gemengde huwelijken in deze regio bedraagt 28 procent, het hoogste percentage in Europa. Dat succes is te danken aan de liberale erfenis. Bovendien bleef Vojvodina in de afgelopen eeuw ernstige etnische conflicten bespaard.'

Wat elders op de Balkan zo moeizaam van de grond komt, het samenleven van verschillende etnische groepen, lukt dus wel in Vojvodina. 'Vojvodina heeft een unieke positie, maar je moet het niet idealiseren,' zegt Alpar Losonc, directeur van het Centrum voor Multi-culturalisme in Novi Sad.

'Lange tijd was er een demografisch evenwicht tussen Serviërs, Hongaren en Banat-Duitsers. Maar na de wereldoorlogen vond er veel migratie plaats. De bevolkingssamenstelling veranderde drastisch. In 1945 werden 400.000 Banat-Duitsers gedwongen Joegoslavië te verlaten. Hun plaats werd ingenomen door Servische en Kroatische oorlogsveteranen die als beloning een stuk grond in Vojvodina kregen. En in 1995 kwamen er honderdduizenden Servische vluchtelingen in de regio terecht. Het wantrouwen tussen de groepen is nu groot.'

Daarmee veranderde ook de mentaliteit drastisch. Losonc noemt het 'de tweede mentaliteit' die in Vojvodina bestaat. Prole spreekt van een 'soldatenmentaliteit'. 'Het zijn mensen die zich bang en opgejaagd voelen; ze zijn voortdurend in het defensief en zeer wantrouwend tegenover minderheden. Dat is tegengesteld aan de open en democratische geest van Vojvodina.'

Cultureel gezien heeft Vojvodina een uniek karakter, aldus Losonc. Er ontwikkelde zich een levenswijze die aansluit bij West-Europa. 'Moderne waarden zijn karakteristiek voor Vojvodina. Corruptie komt hier veel minder voor dan in de rest van Servië.'

Als het om toetreding tot de Europese Unie gaat ziet Losonc Vojvodina als een voorbeeld: 'Vojvodina is geografisch en cultureel de brug tussen de Balkan en West-Europa. Servië kan in Europa integreren via Vojvodina. Dat is erg belangrijk.'