Habsburgse sfeer in Zagreb

Erik Nijsten

Sinds Kroatië in 1991 onafhankelijkheid werd, is Zagreb de hoofdstad van het land. De stad bestaat grofweg uit nieuw en oud Zagreb. Beide delen zijn gescheiden door de rivier de Sava. Nieuw Zagreb (Novi Zagreb) is een verzameling van lelijke flats, verouderde straten, graffiti en zwerfvuil. Voor toeristen is dit gedeelte niet interessant. Dit in tegenstelling tot het aantrekkelijke centrum dat zich in het oude gedeelte van de stad bevindt.

Het oude gedeelte van Zagreb is ontstaan uit twee middeleeuwse nederzettingen. Deze bevonden zich op naast elkaar gelegen heuvels. De eerste nederzetting kwam tot bloei in 1094 toen de Hongaarse koning László (Ladislaus) opdracht gaf om er een kerk en een bisdom te bouwen. Dit gedeelte, genaamd Kaptol, stond onder de directe leiding van de katholieke kerk en groeide uit tot het religieuze hart van de stad.

Tegenwoordig vormt dit gedeelte het religieuze centrum van heel Kroatië, vooral door de aanwezigheid van de gotische kathedraal, waarvan de bouw in de twaalfde eeuw begon. De kathedraal werd in 1242 door de Tataren verwoest. Op de restanten hiervan staat de huidige kathedraal. Behalve de prachtige gotische buitenkant is de graftombe in de kathedraal van de in 1998 door paus Johannes Paulus II heilig verklaarde kardinaal Alojzije Stepinac een bezoek waard. Hoewel Stepinac in Kroatië wordt geëerd, wordt hij vanwege zijn onduidelijke rol tijdens de Tweede Wereldoorlog in de rest van wereld vaak als omstreden bestempeld.

Gescheiden door een kleine beek, de Medvescak, ontstond honderden jaren later naast Kaptol op de nabij gelegen heuvel een tweede nederzetting, Gradec. Als dank voor het verlenen van een onderkomen tijdens de invasie van de Tataren riep de Hongaarse koning Bela IV deze nederzetting uit tot een koninklijke vrijstad. Mede hierdoor groeide Gradec in de loop van de dertiende eeuw uit tot een belangrijk politiek centrum. Vanwege de aanwezigheid van diverse ministeries en het parlementsgebouw is dit vandaag de dag nog zo.

Hoewel beide nederzettingen slechts enkele honderden meters van elkaar af liggen, stonden ze in het verleden op gespannen voet met elkaar. Dit kwam tot een hoogtepunt nadat Gradec door Kaptol werd geëxcommuniceerd. Als revanche plunderden de inwoners van Gradec Kaptol en brandden haar bijna geheel af. De rivaliteit nam in de loop der eeuwen langzaam maar zeker af, vooral als gevolg van buitenlandse bedreiging door onder andere de Ottomanen.

Nadat deze bedreiging vanaf de zestiende eeuw afnam, werden de overwegend houten gebouwen vervangen door diverse stenen kloosters, kerken, scholen en ziekenhuizen. Deze gebouwen werden in de typische Habsburgse late barokstijl gebouwd, omdat Kroatië toen deel uitmaakte van het Habsburgse rijk. Deze prachtige gebouwen zijn allemaal bewaard gebleven, waardoor het centrum ook vandaag de dag de sfeer van het Habsburgse rijk heeft.

In 1850 werden Kaptol, Gradec en de omliggende gebieden samengebracht onder de huidige stad Zagreb. Dertig jaar later werd de stad getroffen door een aardbeving, waardoor het grootste gedeelte van de resterende bouwvallige huizen zwaar beschadigd werd. De aardbeving werd aangrepen om de getroffen wijken te moderniseren.

Tevens werden verschillende parken en fonteinen aangelegd en werd begonnen met de bouw van een nieuwe infrastructuur. In 1891 verscheen de eerste paardentram. Veertien jaar later werd deze al vervangen door de eerste elektrische tram.

In de loop der eeuwen groeide het inwonertal uit tot het huidige aantal van bijna 800.000. Dit is bijna 18 procent van de totale Kroatische bevolking. Vooral nadat in de jaren vijftig van de vorige eeuw Novi Zagreb werd gebouwd, groeide de bevolking explosief. De verzameling flats die dit nieuwe gedeelte van Zagreb vormt, herbergt tegenwoordig meer dan 200.000 mensen.

Hoewel het genoemde inwonertal van Zagreb de uitkomst is van de laatste officiële volkstelling in 2001, ligt volgens velen het werkelijke inwonertal van de hoofdstad veel hoger. Sommige schattingen spreken van zelfs één miljoen inwoners, ongeveer een kwart van de totale bevolking van het land.

Dit grote verschil ontstaat doordat niet alle inwoners zich laten registreren als inwoner van de stad. Dit geldt onder andere voor het overgrote gedeelte van de meer dan 50.000 studenten, maar ook voor de vele vluchtelingen die tijdens de oorlog in Kroatië uit andere gebieden naar de hoofdstad zijn gevlucht en niet kunnen of willen terugkeren. Het aantal inwoners van Zagreb zal ook in de toekomst naar alle waarschijnlijk blijven groeien.

De belangrijkste aantrekkingskracht van Zagreb op de Kroaten schuilt niet zozeer in de schoonheid van de stad, maar in de kans op betaald werk. In het hele land verlaat de bevolking steeds meer de kleine plattelandsdorpjes om zich in een nabij gelegen stad te vestigen. In de regionale steden is het echter ook vaak moeilijk om werk te vinden.

Met een landelijk werkloosheidcijfer dat schommelt rond negentien procent is het werkloosheidscijfer van elf procent in Zagreb laag te noemen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel Kroaten hun heil zoeken in Zagreb. In heel Kroatië neemt de vergrijzing op platteland steeds sterker toe, terwijl Zagreb een opvallend jonge bevolking heeft. Bijna 30 procent van de inwoners is jonger dan 25 jaar.

Net als in heel Kroatië maken de Kroaten met 90 procent het overgrote deel uit van de inwoners van Zagreb. De Serviërs vormen ongeveer 4 procent van de Zagrebse bevolking, gevolgd door bijna 2 procent moslims en 4 procent overige bevolkingsgroepen. Van grote spanningen of problemen tussen deze verschillende bevolkingsgroepen is in de hoofdstad geen sprake.

In vergelijking met andere grote steden in Zuidoost-Europa kan Zagreb zelfs een zeer veilige stad genoemd worden. De belangrijkste vormen van criminaliteit zijn autodiefstal, zakkenrollen en vandalisme. Grote georganiseerde of zware criminaliteit komt bijna niet voor.

Zoals al is aangegeven is het kleine barokke centrum het bruisende hart van de stad. Omdat bijna alle tramlijnen het centrale plein Ban Jelaèiæ Trg. aandoen, is het plein de perfecte plek om het centrum te verkennen. Het plein is vernoemd naar de Kroatische held Jelaèiæ die de Kroaten in 1848 aanvoerde tegen het Hongaarse Rijk. Hoewel zijn standbeeld tijdens het communistische bewind verdween, staat Ban Jelaèiæ sinds de onafhankelijkheid van Kroatië - een kwart slag gedraaid - weer met geheven zwaard op het plein.

In de omgeving ervan bevinden zich de belangrijkste bezienswaardigheden, zoals de kathedraal, het parlementsgebouw, het pittoreske kerkje van de Heilige Markus uit de dertiende eeuw, de uit 1890 stammende monorail en verschillende musea. Ook de grootste dagelijkse markt in Zagreb, de Dolac, bevindt zich op slechts enkele tientallen meters van het plein. Voor de liefhebber van vers fruit en verse groenten is deze plek een waar feest.

Omdat het grootste gedeelte van het centrum een voetgangersgebied is, hoeft men niet bang te zijn voor roekeloze weggebruikers. In de avonduren doet het Ban Jelaèiæ-plein dienst als dé ontmoetingsplek. Hierdoor is het er altijd lekker druk. Ook de vele terrassen, cafés en restaurants in de sfeervol verlichte straatjes rondom het centrale plein zitten meestal vol. Vooral de cafés in de Tkalèiæeva-straat zijn zowel bij de inwoners van Zagreb als bij toeristen populair.

In het overwegend katholieke Kroatië is zondag een echte rustdag die je met familie en vrienden doorbrengt. Hierdoor is Zagreb op zondag bijna geheel uitgestorven. Nabij de oevers van de Sava is er echter één plek waar het juist op zondagochtend een drukte van jewelste is, namelijk de automarkt Hreljiæ.

Op deze markt herinnert niets je aan het feit dat een aantal tramhaltes verderop het schone barokke centrum van de hoofdstad ligt. Honderden auto's wisselen van eigenaar, mobiele telefoons die 'van de vrachtwagen zijn gevallen' kun je tegen dumpprijzen kopen, kleren van diverse topmerken zijn opvallend goedkoop verkrijgbaar en veel inwoners stallen hun spullen uit voor de verkoop. In de zelfgebouwde houten eettentjes draaien de varkens rustig aan het spit en worden de typische gerechten als grah (bonensoep) en chevapèièi (vleesworstjes) op een geheel eigen, vaak uiterst onhygiënische manier klaargemaakt. Kortom, alles kun je op deze markt krijgen. Het is een ware aanrader als je even genoeg hebt van de Habsburgse sfeer in het centrum.