Controversieel anti-raketschild

Tijdens zijn redevoering op de 43ste München-conferentie voor internationale veiligheidsvraagstukken op 10 februari haalde de Russische president Vladimir Poetin ongemeen fel uit naar de Amerikaanse buitenlandse politiek. Een van de zaken die Poetins ongenoegen had opgeroepen, was de voorgenomen plaatsing van anti-raketsystemen in Polen en Tsjechië. Het gaat om een radar in Tsjechië en een lanceerbases in Polen. Volgens de Amerikanen is het anti-raketschild bedoeld om raketten van schurkenstaten als Iran te onderscheppen, maar de Russen denken daar heel anders over en vinden Polen en Tsjechië verdachte, want wel zeer nabije plaatsen voor zo'n verdedigingssysteem. Hoe wordt er in Polen en Tsjechië zelf op het Amerikaanse voorstel gereageerd? Een verslag van twee van onze landenspecialisten.

Polen

Jan van Steenbergen

Ook in Polen leidt het Amerikaanse raketschildprogramma tot discussies, al kan niet worden gezegd dat de kwestie in het door schandalen en affaires geplaagde land hoog op de politieke agenda staat. In tegenstelling tot Tsjechië, waar anti-Amerikaanse sentimenten sterker leven dan in Polen, zijn de meeste Poolse politici het eens over de wenselijkheid van een deugdelijk luchtafweersysteem. Voor zover er sprake is van fundamentele meningsverschillen hebben deze dan ook vooral betrekking op het kader waarbinnen dit dient te gebeuren en de voorwaarden waaraan voldaan moet worden.

Alles draait om de aanleg op Pools grondgebied van een tiental grote silo's, van waaruit zogenaamde interceptorraketten kunnen worden afgeschoten. Deze raketten moeten als bescherming dienen tegen eventuele raketaanvallen vanuit Noord-Korea en Iran. De beoogde locaties voor de lanceerinstallaties bevinden zich in het noorden van Polen, niet ver van de Oostzee. Zowel de Poolse lanceerinstallaties als de in Tsjechië aan te leggen bijbehorende radarinstallatie komen geheel voor rekening van de Verenigde Staten.

In september 2006 keerde de toenmalige Poolse minister van Defensie, Radek Sikorski, terug van een bezoek aan de Verenigde Staten, waar hij in principe de Poolse steun aan het programma had toegezegd, maar tevens een fors pakket aan voorwaarden had gepresenteerd. Afgezien van het raketschild, dat alleen bescherming zou bieden tegen langeafstandsraketten, eiste hij Amerikaanse hulp bij het opzetten van een afzonderlijk systeem tegen korte- en middellangeafstandsraketten, intensievere samenwerking tussen de geheime diensten van beide landen en Amerikaanse steun voor Poolse initiatieven binnen NAVO-verband.

Afgezien van de kleine boerenpartij PSL zijn alle in de Sejm vertegenwoordigde partijen het er over eens dat het raketschild de veiligheid van de Poolse staat ten goede zal komen. Vooral de drie - eurosceptische - regeringspartijen tonen zich warme voorstanders van het plan. De grootste daarvan, de rechts-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), heeft zich van het begin af aan een groot voorstander getoond van de Amerikaanse plannen.

Sinds het aantreden van de door de PiS gedomineerde regeringen van Kazimierz Marcinkiewicz en Jaroslaw Kaczynski ligt het accent van de Poolse buitenlandse politiek niet langer op Europese integratie en het vervullen van een brugfunctie tussen Oost en West. In plaats daarvan steekt Polen het Verenigd Koninkrijk naar de kroon als Amerika's trouwste bondgenoot in Europa en gaat daarbij conflicten met de buurstaten Rusland en Duitsland niet uit de weg.

Ook de oppositie, het liberale Burgerplatform (PO) voorop, stond aanvankelijk niet afwijzend jegens het voorstel, doch haar enthousiasme verwaaide naarmate de ergernis over de manier waarop de regering-Kaczynski de onderhandelingen voerde, toenam. Zeker na het aftreden van Sikorski als minister van Defensie is de Poolse opstelling jegens de Verenigde Staten ronduit slaafs geweest.

Bijzondere ergernis wekte het Pentagon door zelf met een schets voor een Poolse antwoord op de voorstellen te komen. Sikorski zelf merkte hierover ironisch op: 'De inboorlingen [in Polen] menen zelf wel in staat te zijn tot het voeren van een diplomatieke correspondentie'. Ook de steun van de publieke opinie voor het plan neemt af: volgens een peiling was begin april maar liefst 57 procent van de Polen tegen de aanleg van het raketschild, terwijl slechts 25 procent het idee steunt. Een ruime meerderheid van de bevolking, met een groot deel van de Poolse politiek in haar kielzog, had het raketschild liever als een NAVO-project dan een Poolse-Amerikaanse bilaterale aangelegenheid gezien.

Toch leeft de kwestie in Polen pas werkelijk sinds Rusland zich met de zaak is gaan bemoeien. Mocht Polen akkoord gaan met het raketschild, zo dreigde de Russische generale staf in februari, zou Rusland snel reageren met het plaatsen van korteafstandsraketten in de omgeving van Kaliningrad, vlakbij de Poolse grens. Immers, de lanceerinstallaties zouden evengoed gebruikt kunnen worden voor aanvallen op Russisch grondgebied.

Eind april gooide president Poetin zelf olie op het vuur door een nieuwe wapenwedloop aan te kondigen. Hiermee leidde het raketschildprogramma tot een nieuw dieptepunt in de toch al problematische Pools-Russische betrekkingen.

Wat voor effect de spierballentaal van het Kremlin in Polen heeft laat zich raden: velen zien het als een bewijs dat Rusland altijd al van plan is geweest Polen opnieuw onder de duim te krijgen. Een deel van de Poolse politiek zal ongetwijfeld af willen van het programma om de Russische dreiging in ieder geval voorlopig af te wenden, de meerderheid echter zal eerder geneigd zijn harde eisen te stellen aan het adres van de Verenigde Staten om voorbereid te zijn op een eventuele Russische aanval.

Het had maanden geduurd, maar opeens had Tsjechië begin januari dan toch een regering. Mirek Topolánek van de conservatieve Burgerpartij ODS wist tijdens de parlementaire vertrouwensstemming op 19 januari twee sociaal-democraten van de CSSD ervan te overtuigen om toch voor zijn 'centrumrechts-groene' coalitie te stemmen. Het echte werk van zijn wankele kabinet kon beginnen. Na twee ambtstermijnen mochten de sociaal-democraten een plaatsje zoeken op de oppositiebanken naast de nog steeds niet 'salonfähige' communistische KSCM.

De ochtend na het overleven van de vertrouwensstemming gaf Topolánek een korte persconferentie. Het hoofdonderwerp was echter niet de overleefde stemming, maar het starten van onderhandelingen met de Verenigde Staten over deelname aan het raketschildprogramma.

Nieuwbakken premier Topolánek vond het allemaal goed: hij zag het verzoek van de Verenigde Staten als een erkenning voor de nog jonge democratie en als een prestigezaak. De christen-democraten, en zowaar ook de Groenen, leken aanvankelijk weinig problemen te hebben met het geheel, want het zou slechts gaan om een radar ter ondersteuning van de geplande lanceerbasis in Polen.

Het plan werd zelfs ondersteund door het nationale geweten, de oud-president Václav Havel, die de laatste jaren overigens een reputatie opgebouwd heeft als liefhebber van het Amerikaanse vrijheidsideaal en die overtuigd is van het gevaar van de zogenoemde schurkenstaten.

De sociaal-democraten hadden hun nieuwe plek in het parlement nog nauwelijks gevonden. Formeel hadden oud-premier Jirí Paroubek en de zijnen helemaal geen standpunt voorbereid over deze materie. Nog niet bekomen van de twee sociaal-democratische overlopers en het afscheid van de macht, wist de CSSD niet meteen een passend antwoord te presenteren. Paroubek vond het zelf aanvankelijk niet eens zo'n slecht idee.

Toch werd er eerst binnen de CSSD een rondvraag georganiseerd. Een Amerikaanse radar zou wel kunnen, maar nooit in het kader van een bilateraal akkoord tussen de betrokken landen. De CSSD zag het allemaal een stuk breder, hetzij in het kader van de Europese Unie hetzij in NAVO-verband. Bovendien wilden de socialisten het plan ingebed zien in een referendum. Geen verkeerd standpunt moeten de Tsjechische Groenen gedacht hebben, want al snel schoof ook hun visie op in de richting van de sociaal-democraten.

Minister van Defensie Vlasta Parkanová van de christen-democratische KDU-CSL ziet niet in waarom de sociaal-democraten het geheel zo graag in EU- of NAVO-verband willen zien, omdat het systeem bijdraagt tot meer veiligheid voor zowel de EU- als de NAVO-lidstaten. De conservatieve premier Topolánek deelt die mening en voelt niets voor een referendum: het organiseren van een referendum zou het hele plan wel eens op de helling kunnen zetten. Topolánek leest uiteraard ook de opiniepeilingen over het plaatsen van de radar en die spreken boekdelen: een overgrote meerderheid van de Tsjechen wil een referendum en is gewoon tegen de aanwezigheid van een Amerikaanse radar op Tsjechisch grondgebied.

En dan hebben we nog de communistische KSCM. Uiteraard zijn de communisten tegen het plaatsen van een Amerikaanse radar. Bovendien laat de KSCM zich nog steeds leiden door de traditionele spierballentaal uit Moskou.

Nikolaj Solovtsov, een van de hoogste Russische generaals, sprak dreigende taal door te zeggen dat Tsjechië en Polen eventueel doelwit kunnen worden van Russische raketten als zij instemmen met de installatie van een Amerikaans raketschild tegen langeafstandsraketten op hun grondgebied. President Vladimir Poetin nam niet direct afstand van deze woorden. Bovendien keerde ook EU-voorzitter Duitsland zich tegen het plan en vroeg Tsjechië om een betere dialoog.

Topolánek liet de kritiek aanvankelijk voor wat ze was en trok samen met vertegenwoordigers van de Amerikaanse ambassade en een handvol Amerikaanse militaire experts richting Centraal-Bohemen. De oude militaire basis bij de heuvels van Brdy, zo'n 80 kilometer ten zuiden van Praag, leek de Amerikanen wel te kunnen bekoren en zou dus gebruikt kunnen worden als locatie voor de radar.

De inwoners van de omringende dorpjes hadden het duidelijk niet begrepen op het hoge bezoek Na wat kleine protesten werd er een plaatselijk referendum uitgeroepen waarbij 99 procent tegen de aanwezigheid van de radar stemde. Intussen werd er ook op nationaal niveau een actiecomité opgericht tegen het plan van de Amerikanen. Dit actiecomité tegen de radar heeft een groeiende basis en wist al een aantal grote betogingen te organiseren in de grootste steden van het land.

De regering moest dus op één of andere manier ingrijpen en besliste dat ook de oppositie enigszins bij de onderhandelingen betrokken zou worden. Na heel wat getouwtrek wordt er een studiereis naar de Verenigde Staten georganiseerd, met deelname van sociaal-democratische en communistische delegaties. Pikant detail: de communistische deelnemer Alexander Cerný kreeg geen visum van de Amerikaanse ambassade in Praag. Officieel omwille van technische redenen. De KSCM ziet dit uiteraard als een regelrechte politieke aanval op de Tsjechische democratie.

Na de studiereis worden de onderhandelingen officieel gestart. Het is dus nog afwachten wat zowel de regering als de oppositie gaat doen vooraleer de beslissing valt.