Belast met historische complexen

René Does

Dat de Polen en de Russen onderling niet de beste burenrelatie onderhouden is een understatement. De ondergang van het communistische sovjetrijk heeft hier weinig in veranderd. Het zijn echter vooral de Polen die zich ongemakkelijk voelen in de nabijheid van de grote buur. Over het Rusland-complex van de Polen.

De Pools-Russische betrekkingen kenmerkten zich de afgelopen jaren door incidenten en oplopende spanningen. Die hadden ook hun weerslag op de relaties tussen Rusland en de Europese Unie. Zo sprak Polen in het najaar van 2006 een veto uit over het aangaan van onderhandelingen voor een vervolg op het tienjarige Partnerschapsverdrag tussen Rusland en de EU, dat in 2007 afliep. Dit Poolse veto was weer een reactie op het Russische importverbod van Pools rundvlees, dat officieel om voedselhygiënische redenen was afgekondigd, maar door de Polen werd gezien als een strafmaatregel voor de Poolse steun aan de Oranje Revolutie in Oekraïne in december 2004.

Er zijn nog meer conflictpunten in de Pools-Russische betrekkingen. De twee meest heikele zijn de plaatsing van het Amerikaanse anti-raketschild in Polen en de Russische energiepolitiek. Rusland is fel gekant tegen de plaatsing van tien lanceerinrichtingen van afweerraketten in Polen die officieel gericht zijn tegen mogelijke raketaanvallen van schurkenstaten als Iran.

Dat de ondertekening van het Amerikaans-Poolse verdrag in een stroomversnelling kwam na de Russische inval in Georgië, versterkt de Russen echter in hun mening dat het anti-raketschild in Polen zeker ook tegen Rusland gericht is. Rusland heeft aangekondigd om met 'militair-technische middelen', lees: de plaatsing van Russische raketten in het grensgebied met Polen, te reageren.

Polen is op zijn beurt verbolgen over de gasleiding Noordstroom, die Rusland en Duitsland in een gemeenschappelijk concern gaan aanleggen over de bodem van de Oostzee en waarmee ze het grondgebied van Polen zullen omzeilen. Rusland wil voor zijn gasexport naar West-Europa een alternatieve exportroute naast de bestaande door Polen. Polen is voor zijn gasleveranties geheel afhankelijk van Rusland. En daarbij: als Rusland en Duitsland samenwerken, gaan in Polen de alarmbellen rinkelen. Polen vreest meteen weer tussen beide Europese grootmachten samengeknepen te kunnen worden.

Hier komen dan de nationale complexen in de historische relatie tussen Polen en Rusland om de hoek kijken, die in het kleinere Polen overigens heftiger worden ondergaan dan in Rusland. De Polen gaan nog steeds gebukt onder de historische opdelingen van hun land. Een historisch trauma zijn de drie Poolse Delingen van 1771, 1793 en 1795, waarin het verzwakte Pools-Litouwse rijk werd opgedeeld tussen Rusland, Oostenrijk en Pruisen. Polen werd pas na de Eerste Wereldoorlog weer een zelfstandige staat, maar in 1939 werd het land opnieuw opgedeeld, nu tussen Stalins Sovjet-Unie en nazi-Duitsland als uitvloeisel van het Molotov-Ribbentroppact. Deze opdeling wordt officieus ook wel de 'Vierde Deling' genoemd.

Polen en Rusland hebben daarom ieder een eigen visie op de Tweede Wereldoorlog. Terwijl de Russen het Rode Leger uitsluitend als een bevrijdingsleger zien en de overwinning in de oorlog in hun nationale identiteit een sleutelrol speelt, is het Rode Leger voor de Polen een bezettingsleger, dat hen na de Duitse bezetting 45 jaar van sovjetoverheersing bracht. In deze visie worden de Polen volledig gesteund door de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen.

Deze vier landen vormen binnen de EU de voorhoede van lidstaten die een zo kritisch mogelijke benadering van Rusland voorstaan en het meest pro-Amerikaans zijn. 'Als de Duitsers en de Russen ergens afspraken over maken, slaat bij hen ogenblikkelijk de achterdocht toe en zoeken ze naar sterke bondgenoten. Voor de Tweede Wereldoorlog waren Groot-Brittannië en Frankrijk zulke bondgenoten. Nu zijn dit de Verenigde Staten,' schreef de Hongaarse europarlementariër Gyula Hegyi in The Guardian van 24 september jongstleden. De vier landen toonden ook gezamenlijk hun solidariteit met de Georgische president Michail Saakasjvili in de vijfdaagse oorlog tussen Rusland en Georgië.

De moord op 15.000 gevangen Poolse officieren door de Russen in de bossen bij Katyn in april en mei 1940 roept bij de Polen nog immer heftige emoties op en blijft tot de dag van vandaag een heet hangijzer in de Pools-Russische betrekkingen. Hoewel Rusland in 1992 de historische archieven over deze misdaad openbaar maakte en president Jeltsin zijn verontschuldigingen aan Polen aanbood, willen de Polen meer van de Russen, namelijk vervolging van de nog levende schuldigen en erkenning dat in Katyn sprake was van genocide. Rusland zal zeker niet aan deze Poolse eisen voldoen.

Aan de andere kant zaten de Polen in de Tijd der Troebelen (1604-1613) in het Moskouse Kremlin. Deze periode van het uiteenvallen van de Russische staatsmacht, die werd afgesloten met het aan de macht komen van de tsarenfamilie Romanov, behoort tot de Russische historische trauma's. Op 4 november 1612 werden de Polen uit Moskou verdreven. Poetin heeft juist van 4 november een belangrijke nationale Russische feestdag gemaakt, namelijk de Dag van de Eenheid.

In Polen zijn felle anti-Russische meningen te vernemen. Een van de grootste russofoben is de historicus en sovjetoloog Pawel Wieczorkiewicz van de Universiteit van Warschau. Hij vreest dat Duitsland en Rusland Polen weer willen opdelen, met de rivier de Wisla als Russisch-Duitse grens. Alleen een bondgenootschap met Amerika kan Polen beschermen, aldus Wieczorkiewicz. 'De enige staten waarmee Moskou rekening houdt zijn de Verenigde Staten en China,' zei hij in september tegen Newsweek Polska. Hij vindt het ook niet te ver gaan om Poetin met Hitler te vergelijken: 'Dit systeem komt voort uit de KGB, dat wil zeggen een organisatie die even misdadig is als de Gestapo.'

Hier tegenover staat de mening van Polen die een meer volwassen en nuchtere houding tegenover Rusland bepleiten, zoals Piotr Skwiecinski, de directeur van het Poolse Informatie Agentschap. Hij riep in de krant Rzeczpospolita van 15 september de Polen op hun 'Rusland-complex' te overwinnen. Hij denkt dat de Polen nog steeds lijden onder het verlies van hun grootmachtstatus in de achttiende eeuw ten gunste van vooral Rusland. Het moderne Rusland is echter geen expansiemacht meer, aldus Skwiecinski. 'Rusland blijft een nationale staat. Weliswaar een agressieve, maar louter een nationale.'

Thans bestaat er onder de Poolse beleidsmakers vooral eensgezindheid dat Polen, maar ook de Europese Unie, in het voormalige Oostblok eigen waarden als democratie en rechtsstaat moeten blijven verspreiden, onder meer door Oekraïne en Georgië het lidmaatschap van de NAVO en de EU in het vooruitzicht te stellen, of Rusland daar nu tegen is of niet.

Zo pleitte de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radoslaw Sikorski in een interview met de International Herald Tribune van 24 september om in de relatie met Rusland vast te houden aan de Europese normen en waarden: 'Wij willen dat Rusland zich houdt aan wederzijds afgesproken regels. En ik hoop dat Rusland zijn eigen belang ziet in het naleven van deze regels, want het angst aanjagen bij buren kan alleen op de korte termijn bevrediging opleveren. Ik hoop dat Rusland zijn nationale belangen op een verfijndere manier gaat vormgeven.' Want, aldus Sikorski, 'De enige wolk aan de horizon, het enige dat de nachtmerries uit het verleden kan doen herleven, is een Rusland dat van de rails loopt.'