Draken aan de Wisla

Anna Renata Nowak

Ondanks alarmerende berichten van Poolse cultuurpessimisten houden de Polen nog steeds van lezen. Het land wordt overspoeld met bestsellers uit het buitenland, maar de Poolse lezer grijpt ook graag naar werk van eigen bodem. Het favoriete genre van de jongere generatie is fantasy. Over de populairste schrijvers in de fantastyka.

Utopische en escapistische literatuur heeft in Polen altijd een grote schare lezers gehad, maar vooral sinds het succes van The Lord of the Rings zijn ook veel nieuwe, veelbelovende schrijvers en schrijfsters boven komen drijven. Al met al wordt het aantal Poolse auteurs uit heden en verleden, die tot het genre van de sciencefiction, fantasy en horror kunnen worden gerekend, geschat op 141. Sommigen, zoals Stanislaw Lem, Janusz A. Zajdel, Andrzej Sapkowski en Jacek Dukaj, genieten bekendheid in het buitenland, terwijl anderen, zoals Andrzej Pilipiuk, Ewa Bialolecka, Jaroslaw Grzedowicz, Rafal A. Ziemkiewicz en Jacek Piekara, vooralsnog alleen de Poolse markt bedienen.

In Nederland is vooral de schrijver, futuroloog, filosoof en satiricus Stanislaw Lem (1921-2006) bekend. Tijdens zijn leven was hij wereldwijd de beroemdste niet-Engelstalige sciencefictionschrijver en ook de meest vertaalde (41 talen, 27 miljoen verkochte boeken). Veel van zijn verhalen zijn verfilmd, onder meer Solaris (2002) met George Clooney in de hoofdrol.

Hoewel Lem bekend is geworden als schrijver van populaire literatuur, bestaat zijn oeuvre vooral uit filosofische en futurologische werken. Zijn hele leven kampte hij met het etiket dat hij meer schrijver dan wetenschapper was, zodat hij door collegafilosofen dikwijls niet serieus werd genomen.

Volgens de Amerikaanse sciencefictionschrijver Philip K. Dick was het oeuvre van Lem een bewuste provocatie aan het adres van de communisten. Overigens had Lem zelf een lage dunk van Amerikaanse sciencefictionschrijvers; hij wees zelfs een aanbod af om lid te worden van de SFWA (Science Fiction Writers of America). Vertaald in het Nederlands zijn onder meer: Eden (1959) en Solaris (1961).

Janusz Andrzej Zajdel (1938-1985) was de voorloper van de 'sociologische fictie' in Polen. Hij was natuurkundige en schreef artikelen, brochures, scripts en populair-wetenschappelijke boeken. Zijn vroege werk bestaat vooral uit verhalen en is een typisch voorbeeld van de klassieke sciencefiction: buitenaardse beschavingen, vreemde uitvindingen, ruimtevluchten.

Furore maakte hij pas met een serie sociologisch-politieke boeken, waarvan Cylinder van Troffa (1980) het eerste was, waarin hij totalitaire en van hogerhand gecontroleerde samenlevingen beschreef. Zijn populairste boek, Limes inferior, geeft een beeld van de aarde bestuurd door een buitenaardse beschaving en in de gaten gehouden door 'Big Brother'.

Zajdel wond er geen doekjes omdat Orwells distopische wereldbeeld zijn grote voorbeeld was, en haakte er dan ook openlijk op in. Zo draagt de hoofdpersoon van zijn boek Paradyzja (Paradisië) het pseudoniem Orley Huxwell, een woordspeling op Orwell en Huxley, twee klassiekers van de antiutopie. Het werk van Zajdel is vertaald in negen talen en heeft vele jonge schrijvers geïnspireerd.

Andrzej Sapkowski (1948) is 'de Poolse Tolkien'. Hij geniet de reputatie van een groot woordkunstenaar met een ongeëvenaarde eruditie en een geweldig gevoel voor humor, die altijd boeiende, kleurrijke personages weet te creëren. Toen hij in de jaren tachtig een verhaal inzond voor een schrijfwedstrijd van het maandblad Fantastyka, wist nog niemand dat de bescheiden econoom uit Lódz binnen korte tijd zou uitgroeien tot koning van de Poolse fantasy.

Dit debuutverhaal, Wiedzmin (De heks-tovenaar), vormde de basis van een vijf romans en vier verhalenbundels omvattende saga (1994-1999), die in Polen enorm populair is geworden en de auteur ook bekendheid in het buitenland heeft gebracht. Inmiddels is de wiedzmin Geralt van Rivia de bekendste fantasyheld van Polen en de omringende landen; zijn avonturen zijn uitgebracht in de vorm van boeken, stripverhalen, een verfilming, een televisieserie en een computerspel.

Afgezien van de gehele Wiedzmin-wereld schiep 'A.S.' ook de taal van de aldaar woonachtige elfen: Starsza Mowa, oftewel 'Oudere Taal'. In zijn werken haakt Sapkowski op een nonchalante, maar ook boeiende manier in op maatschappelijke problemen als racisme en haalt er met hetzelfde gemak populaire sprookjes bij. Een recensent liet zich daarom eens verleiden tot de uitspraak dat Sapkowski het gevoel geeft van een gemuteerde Disney.

Een ander belangrijk werk van Sapkowski is zijn Hussitische Trilogie (2002-2006), die zich afspeelt in Polen, Duitsland en het door religieuze conflicten verscheurde Bohemen. De trilogie houdt het midden tussen fantasy, historisch epos en een avonturenverhaal. Vermeldenswaard is ook zijn Manuscript gevonden in een drakengrot, een met veel humor en kennis van zaken geschreven encyclopedie op het gebied van fantasy en mythologie.

Andrzej Pilipiuk (1974), van oorsprong archeoloog, debuteerde in 1996 in het tijdschrift Feniks. Vandaag de dag behoort hij tot de drie meest gelezen fantasy-auteurs van Polen. Hij dankt zijn populariteit vooral aan de vijf delen tellende verhalencyclus over de wodkastoker-exorcist Jakub Wedrowycz. Deze ongewassen dronkaard met zijn onafscheidelijke boerenpet met oorkleppen weet raad op ieder kwaad: op zijn weg vindt hij niet alleen vampiers, de grenswacht en de plaatselijke politie, maar ook... Osama bin Laden, James Bond en zelfs kameraad Lenin!

Overigens zijn de kronieken van Jakub Wedrowycz (2001-2006) lang niet het enige wat Pilipiuk heeft geschreven: hij publiceerde vele boeken in diverse genres en werkt thans aan een nieuwe cyclus, waarvan de titel in het Nederlands kan worden vertaald als 'Het Oog van het Hert'.

De meest controversiële schrijver van de jongere generatie is Jacek Piekara (1965), onder meer hoofdredacteur van het tijdschrift Fantasy. Hij schreef diverse verhalenbundels, alle gesitueerd in een fantasyomgeving. Als enige Pool schreef hij een vervolg op de wereldberoemde cyclus over Conan de Cimmeriër.

Het grootste aantal fans - en tegenstanders - wist hij te verwerven met een vijf delen tellende cyclus over de inquisiteur Mordimer Madderdin. Piekara toont hierin een alternatieve werkelijkheid, waarin Jezus Christus, in plaats van zich op te offeren voor de mensheid, van het kruis kwam en zijn vijanden massaal uitroeide. Het gevolg is een wereld van rokende brandstapels, streng bestrafte ketterij, krankzinnige engelen en vervormde katholieke gebeden, die wel 'de meest godslasterlijke wereldvisie ooit geschreven' is genoemd. Liefhebbers van het werk van Piekara zitten dan ook met ingehouden adem te wachten op de prequel van deze serie, die in 2009 zal verschijnen onder de veelzeggende titel 'De slager van Nazareth'.

Dat het nóg erger kan, blijkt uit een ander werk van Piekara: Przenajswietsza Rzeczpospolita ('Allerheiligste Republiek') uit 2006, dat een afschrikwekkend toekomstbeeld van Polen schetst dat wordt geregeerd door katholieke fanatici. Het hoofd van de paus hangt in het paleis van een Saoedische prins aan de muur en de hoogste macht is in handen van de seksverslaafde, moordzuchtige primaat van de Poolse kerk; wie de regels van de kerk overtreedt, wordt naar Silezië gestuurd, dat inmiddels is omgebouwd tot concentratiekamp. Vergeleken bij dit plaatje lijkt Orwells 1984 een paradijs te zijn.