Een wandeling door de tijd in Sarajevo

Erik Nijsten

Wie tegenwoordig door Sarajevo loopt, is al snel een tocht door de tijd aan het maken. Ottomaanse en Habsburgse invloeden zijn overal zichtbaar. De hoofdstad van Bosnië is een van die Balkan-steden waar Oost en West elkaar ontmoeten.

Sarajevo kwam de vorige eeuw meerdere malen in het nieuws. In 1914 werd de stad wereldnieuws vanwege de moord op aartshertog Franz Ferdinand door de Bosnische Serviër Gavrilo Princip. Ter nagedachtenis aan Princip, die handelde tegen de Habsburgse annexatie van Servië en zijn met zijn aanslag 'de eenheid van alle Joegoslaven' nastreefde, stond er op de plek van de aanslag lange tijd een gedenkteken. Tegenwoordig is dit niet meer te zien. Er hangt alleen een plakkaat aan de buitenkant van het museum dat hier gevestigd is.

Begin jaren negentig ging er bijna geen week voorbij of Sarajevo was wederom in de journaals te zien. Tijdens de oorlog in Bosnië-Herzegovina werd de stad door Bosnisch-Servische troepen omsingeld en belegerd. Dagelijks regende het granaten op de stad en sluipschutters schoten vanaf de bergen op alles wat zich onder hen bewoog.

Na afloop van de langstdurende belegering van de vorige eeuw in Europa lag de stad bijna volledig in puin. De gevolgen van de belegering zijn vandaag de dag nog altijd zichtbaar, al moet je soms je ogen goed de kost geven om het te ontdekken.

Zo ziet de Markala-markt midden in het centrum eruit als een gewone markt waar je fruit, schoenen en illegaal gekopieerde cd's kunt kopen. Slecht een klein plakkaat herinnert aan de zwarte dag in 1994 toen hier 67 mensen bij een aanslag om het leven kwamen. Een bezoek aan een van de vele begraafplaatsen die op de heuvels liggen laat er echter geen twijfel over bestaan. Veel sterfdata stammen uit de periode 1992-1995. En dan zijn er ook nog de met rode verf gevulde granaatinslagen. Deze zogenoemde 'rozen van Sarajevo' zijn tijdens een wandeling door de stad niet te missen.

Een van de meest bezochte bezienswaardigheden van de belegering ligt aan de rand van de stad. Dit is het kleine Tunnelmuseum. Tijdens de belegering was Sarajevo omgeven door stellingen van het Bosnisch Servische leger. Om toch een uitweg te hebben naar het gedeelte dat in handen was van de Bosnische moslims, werd vanuit het huis van de familie Kolar een lange tunnel gegraven. Door deze tunnel werden dag in dag uit goederen en mensen de belegerde stad in en uit gebracht. Buiten een museum dat tegenwoordig in het huis gevestigd is, is ook een klein gedeelte van de tunnel nog te zien.

Volgens de meeste historici is Sarajevo een van oorsprong Ottomaanse nederzetting die in 1461 werd gesticht. De zestiende eeuw was de Gouden Eeuw voor de stad. De succesvolle militaire veldtochten van het Ottomaanse Rijk zorgden voor een toename van de rijkdom van de stad. Daarnaast lag de stad op belangrijke handelsroutes.

Dankzij de vele saraj's voelden reizigers, die drie dagen gratis konden overnachten in deze herbergen, zich snel welkom in de stad. Steeds meer mensen met verschillende achtergronden en religies begonnen zich dan ook in Sarajevo te vestigen. Hierdoor groeide Sarajevo in de loop der eeuwen uit tot een mengelmoes van verschillende bevolkingsgroepen en invloeden.

Het centrum van de stad werd gevormd door de wijk Bascarsija, met de markt als economisch middelpunt. Daaromheen ontstonden verschillende mahala's, wijken die ieder een bepaalde religieuze groepering huisvestten. Zo ontstonden er islamitische, katholieke, orthodoxe en joodse mahala's, verspreid over de vallei in en rond de stad. Tijdens de bloei van de stad in de zestiende eeuw groeide het inwonersaantal uit tot rond de 80.000.

In 1697 kwam het voortbestaan van Sarajevo in gevaar. In dat jaar stonden de Habsburgse troepen voor de poorten van de stad. Zij zetten de stad grotendeels in brand. Het verval van het Ottomaanse Rijk in deze periode en uitbraken van hongersnoden en de pest hadden verdere weerslag op de negatieve groei van het inwonersaantal. Het dieptepunt werd in 1860 bereikt toen er nog maar 20.000 mensen in Sarajevo woonden.

Vanaf dat jaar bloeide de stad echter weer op. Vooral niet-moslims trokken naar de stad. Dit was met name het gevolg van de tanzimat, een maatregel waardoor alle inwoners van het Ottomaanse rijk, ongeacht hun religie, gelijke rechten kregen.

De uitwerking van deze maatregel was in Sarajevo al snel zichtbaar. Drie jaar na de tanzimat werd begonnen met de bouw van de orthodoxe kathedraal. Deze was niet alleen groter dan menig islamitisch gebedshuis, de kathedraal had zelfs een kerkklok, wat voorheen niet toegestaan was. Ook kwam er een bierbrouwerij, werd er een spoorweg aangelegd en verscheen er een krant in zowel het Turks als het cyrillisch.

Vanaf 1878 tot aan het einde van de Eerste Wereldoorlog werd de invloed van het Habsburgse rijk op Sarajevo steeds groter. Hoewel de lokale gouverneur ervoor zorgde dat de Ottomaanse gebouwen gespaard bleven, veranderde de aanblik van de stad enorm.

Dit was mede het gevolg van verschillende branden die veel oude gebouwen in de as legden. Er ontstond hierdoor genoeg ruimte om diverse door Wenen geïnspireerde gebouwen neer te zetten. Ook werd midden in het centrum een katholieke kathedraal gebouwd.

Na de Tweede Wereldoorlog bloeide Sarajevo weer op. Hoewel sommige auteurs de gebouwen die na 1945 in typische communistische stijl werden neergezet een bepaalde architectonische waarde toekennen, zie ik er toch alleen maar lelijke betonnen flats in. Gelukkig staan deze flats, net als in steden als Zagreb en Belgrado, aan de rand van het centrum en zijn ze gemakkelijk te vermijden.

Bascarsija is nog altijd het centrum van de stad en ademt een Ottomaanse sfeer. Door de wirwar van winkels en restaurants is de wijk vandaag de dag voor de inwoners van Sarajevo en het groeiend aantal toeristen het meest aantrekkelijke gedeelte van de stad.

Hoofddoekjes worden hier afgewisseld met korte rokken en blitse zonnebrillen. In de kleine winkeltjes worden alle soorten en maten zilveren koffiepotten en kopjes verkocht. T-shirts met opdrukken van Vucko, de mascotte van de Olympische Spelen die in 1984 in de stad werden gehouden, zijn overal te koop. De koffie (kafa) wordt in Bascarsija geserveerd met twee klontjes suiker en een glaasje water. De honger kan gestild worden in een van de vele drukke en rokerige restaurantjes waar je kun genieten van onder andere chevapcici (gegrilde kruidige gehakt worstjes). Een aantal prachtige bezienswaardigheden, zoals de pittoreske Sebilj-fontein en oude moskeeën, bevinden zich in dit gedeelte van de stad.

Dat Sarajevo een stad was waar orthodoxe Serviërs, katholieke Kroaten en Bosnische moslims vreedzaam met elkaar woonden is nog altijd goed zichtbaar. Behalve de moskeeën bevinden zich even buiten Bascarcija de reeds genoemde orthodoxe en katholieke kathedraal.

De Habsburgse sfeer is hier nog altijd voelbaar. In dit gedeelte van het centrum van Sarajevo tref je niet alleen de nieuwste mode aan in moderne boetiekjes, ook de koffie verandert van de dikke kafa in een met cacao bestrooide cappuccino.

Volgens de laatste volkstelling uit 1991 woonden er 416.497 mensen in de stad. Vandaag wordt het inwonertal geschat op iets meer dan 300.000 personen in de stad en ruim 400.000 in de gemeente Sarajevo.

De samenstelling van de stad veranderde als gevolg van de oorlog, die tussen 1992 en 1995 in Bosnië-Herzegovina woedde, enorm. Voor 1991 vormden de moslims 45 procent van de bevolking van Sarajevo, gevolgd door de Serviërs en de Kroaten met respectievelijk 38 en 7 procent. Hoewel ook veel Servische inwoners vochten tegen de Bosnisch-Servische troepen die de stad beschoten, verlieten veel Servische inwoners na de belegering de stad.

Betrouwbare gegevens over de huidige bevolkingssamenstelling van de stad zijn echter niet beschikbaar. De meeste schattingen gaan ervan uit dat bijna 80 procent van de inwoners van Sarajevo moslim is. Rond de 12 procent van de inwoners zou Servisch zijn en ongeveer 7,5 procent Kroatisch.

Voor wie geïnteresseerd is in de Balkan en vooral haar geschiedenis, is een bezoek aan de stad een absolute aanrader. Dit zal al snel uitmonden in een speurtocht door de geschiedenis. Let wel op met het drinken van water uit de Sebilj-fontein. Een oud gezegde luidt dat wie hier uit drinkt altijd naar Sarajevo blijft terugkeren.