De dode zielen van Moskou

door Hellen Kooijman

'Tombstone tourists', zo worden ze in het Engels genoemd. Reizigers die het leuk vinden om de stoffelijke resten van beroemdheden te bezoeken. Ze kunnen hun hart ophalen in de Russische hoofdstad.

Moskou telt 56 begraafplaatsen met elk tientallen overleden coryfeeën. Van Chroesjtsjov tot Vysotski, van Boelgakov tot Molotov. Wie de grond boven hen wil betreden, moet wel wat tijd uittrekken. De kerkhoven liggen mijlenver van elkaar.

Twee baboesjka's, hun voeten in viltlaarzen, de rode bolle hoofden in een bontgekleurde sjaal gestoken, dralen onzeker voor een zwart marmeren graf dat beladen is met bloemen. Ernaast staat een bronzen beeld van een tenger meisje. 'Oi, wat een slanke den', zegt één van de vrouwtjes terwijl ze zuchtend naar het beeld kijkt. 'Ik weet niet of ik het mooi vind, hoor', mompelt de ander.

De twee baboesjka's zijn onbekend. Het graf is van Raïsa Gorbatsjova. Het kerkhof heet Novodevitsji (metrostation Sportivnaja). Wat Pére-la-chaise is voor Parijs, is Novodevitsji voor Moskou. Officieel aangelegd voor de adel en hoge geestelijkheid van Moskou in de zestiende eeuw, kwamen daar in de negentiende eeuw prominenten uit de cultuur en wetenschap bij. De top van de Russische literaire wereld rust hier: Gogol, Boelgakov, Tsjechov en Majakovski. Voorts beroemde filmers als Eisenstein en Stanislavski en componisten als Prokofjev, Sjostakovitsj en Skrjabin.

In de sovjetperiode kwamen daar minder intellectuele doden bij. Stalins tweede vrouw, Nadezjda Aliloejeva, en zijn zoon Vasili liggen er en de naamgever van de beruchte dodelijke cocktail: Molotov. Het graf van Nikita Chroesjtsjov is te vinden in sectie zeven. Het gedenkteken erop is gemaakt door Ernst Neïzvestni, de avant-garde kunstenaar wiens werk door Chroesjtsjov ooit afgedaan werd als 'hondenstront'.

Fascinerender zijn de graven van de uitvinders van technologische hoogstandjes. De enorme granieten waaier met de kop van vliegtuigbouwer Toepolev steekt in sectie 8 uit de grond. Een blok verderop glimt een stenen buis. Daaronder ligt Sergej Iljoesjin, de bekende bouwer van bommenwerpers en het robuuste passagiersvliegtuig, de IL-62. Maar ook nieuwelingen vinden hier hun plaats, zoals de componist Alfred Schnittke. In 1997 kreeg ook de pianist Sjvatoslav Richter hier een plekje.

Novodevitsji is één van de bekendste en mooiste begraafplaatsen van Moskou. Maar andere zijn minstens zo interessant. Prachtig is het onlangs gerenoveerde Donskoj-kerkhof (metrostation Sjabolovskaja). De architect Ossip Bove ligt hier en de schilder Vasili Perov. Op het Vaganskoje-kerkhof in het noordwesten van Moskou (metrostation Oelitsa 1905 goda) ligt de geliefde bard Vladimir Vysotski.

Ruimtegebrek
Terwijl er voor beroemdheden op de begraafplaatsen van Moskou altijd wel een plaatsje over is, moet de gewone Rus anno 2001 hemel en aarde bewegen om in Moskouse aarde te mogen worden begraven. Gewone mensen komen terecht op de winderige dodensteden in de buitenwijken van Moskou. Als ze al ergens terechtkomen, want Moskou heeft een tekort aan rustplaatsen.

In de hoofdstad sterven gemiddeld 400 mensen per dag. Dat zijn 140.000 percelen per jaar. Bestaande kerkhoven raken in een mum van tijd vol. Het kerkhof Domodedovo bijvoorbeeld, dat 64 hectares telt, was binnen negen jaar propvol. Het Moskouse gemeentebestuur besloot twintig hectare grond erbij te kopen. Nog eens dertig hectare werd aangekocht voor de uitbreiding van het Sjtsjerbitski-kerkhof.

Wie op deze plekken een familiegraf bezit, heeft geluk. Want in Moskou zelf is de begraafgrond op, zo meldde het stadsbestuur al een paar jaar geleden. Het kocht daarom 120 hectare voor een compleet nieuwe necropolis in Noginsk, een stad veertig kilometer ten oosten van Moskou.

De Russische-orthodoxe Kerk adviseert het ruimtegebrek op een andere manier op te lossen. Dat kan, zo menen de priesters, als een lichaam in een familiegraf slechts een bepaalde tijd 'bovenop' mag liggen. Totdat het volledig is 'gecomposteerd'. Gemiddeld duurt dat dertien jaar. Daarna kunnen de resten dieper in de aarde geduwd worden, zodat er plaats is voor een vers lijk.

Dit is een wijdverbreide praktijk in Moskou geworden, al is het niet overal mogelijk. Het kerkhof Domodedovo bijvoorbeeld bleek zulke slechte grond te hebben dat nabestaanden zware zandzakken op de graven moesten leggen. De kisten zouden anders gewoon omhoog komen.

Door de slechte economische situatie waarin veel Russen verkeren, lijkt het probleem van 'overbezieling' zich overigens vanzelf op te lossen. Zestig procent van de Moskovieten wil niet ter aarde besteld worden. Ze laten zich cremeren. Dat is aanzienlijk goedkoper. Een begrafenis kost gemiddeld 325 dollar, niet niks als je een pensioentje van - omgerekend - vijftig dollar hebt.

Militairen uit Tsjetsjenië
Dit geldprobleem hebben oorlogsveteranen niet. Vorig jaar verrees in Perepechino, dertig kilometer ten noorden van Moskou, de eerste echte militaire begraafplaats van Rusland. In Moskou en omgeving zijn er op 34 begraafplaatsen secties voor gesneuvelden uit de Tweede Wereldoorlog, maar er waren geen speciale plaatsen voor veteranen of militairen gestorven in Afghanistan of Tsjetsjenië. Daarom zouden de lijken van 70 ongeïdentificeerde soldaten, die gedood werden in de eerste Tsjetsjeense oorlog van 1994-1996, opgeslagen zijn in een gekoelde treinwagon bij Rostov. Na de opening van de Perepechino-begraafplaats kregen die eindelijk een plek. Er zijn 6000 graven gedolven. De teraardebestelling is voor rekening van het Moskous stadsbestuur.

Niet dat je voor altijd rust krijgt na je dood. Want ook op God's akkers in Moskou spookt de Russische maffia. In 1996 ontplofte een bom op de begraafplaats Kotljakov in Zuid-Moskou (metrostation Kantemirovskaja). Er vond een bijeenkomst plaats van veteranen uit de Afghanistan-oorlog. Een aantal van hen zou nauwe banden met misdaadgroeperingen hebben. Veertien personen kwamen om het leven. Zelfs een oud lijk werd de lucht ingeblazen.

De begrafenis van de slachtoffers viel samen met die van Paul Tatum. Deze Amerikaanse zakenman werd in november 1996 neergeschoten in de voetgangerstunnel bij metrostation Kievskaja. De 41-jarige zakenman was directeur van het Americom Business Center, één van de drie partners met aandelen in het prestigieuze hotelcomplex Radisson. Tatum voelde zich zo verbonden met Rusland dat hij er ook na zijn dood wilde blijven. Hij werd gecremeerd en zijn urn werd bijgezet op het Novodevitsji-kerkhof.