Europa's grijze zone

door René Does

Het is duidelijk welke Oost-Europese landen vroeger of later lid kunnen worden van de Europese Unie. Er wordt eigenlijk ook niet betwist dat een volledig EU-lidmaatschap van Rusland onmogelijk is. Maar wat moet de Europese Unie doen met de 'grijze zone' tussen deze twee gebieden, dat wil zeggen de landen Oekraïne, Wit-Rusland en Moldova? En wat willen deze landen zelf?

In een recent gepubliceerd onderzoek hebben drie hoogleraren politicologie, tevens Oost-Europadeskundigen, John Löwenhardt en Stephen White van de Universiteit van Glasgow en Margot Light van de London School of Economics, de vraag onderzocht of Oekraïne, Wit-Rusland en Moldova binnen Europa meer naar het Westen of meer naar het Oosten trekken.

Zij noemen de drie landen outsider states binnen Europa. 'Deze staten vormen een soort nieuwe grenszone tussen de volwaardige leden van het Europese gezin en de overige vlaktes van Eurazië.' Hierbij moet men niet vergeten dat Oekraïne een groot Europees land is: het telt 50 miljoen inwoners en is met een oppervlakte van twee keer Italië het op één na grootste land van Europa (na Rusland).

Politiek en economisch lopen de drie landen ver achter bij de rest van Europa. Oekraïne is momenteel een oligarchie, vergelijkbaar met Rusland tijdens de tweede ambtstermijn van Boris Jeltsin van 1996 tot 2000. Wit-Rusland is een dictatuur zolang president Aleksandr Loekasjenko nog aan de macht is. Moldova heeft sinds afgelopen winter een parlement met een communistische meerderheid en een communistische president, Vladimir Voronin, waarbij gezegd moet worden dat machtswisselingen in Moldova elkaar radicaal en snel opvolgen. De machthebbers in Oekraïne en Moldova hebben het afgelopen decennium niettemin herhaaldelijk verklaard in de toekomst lid te willen worden van de EU.

Economisch gezien hebben we het over Derde Wereldlanden. Wit-Rusland staat volgens de Wereldbank op plaats 92 in de wereld wat betreft de omvang van het bnp per hoofd van de bevolking (op basis van de gegevens uit 1999). Oekraïne staat op plaats 143, na Syrië, Papoea Nieuw-Guinea en Sri Lanka. Moldova komt pas op plaats 167, in het gezelschap van landen als Pakistan en Zimbabwe. Moldova is het armste land van Europa.

Opinieonderzoek
De kern van bovengenoemd onderzoek bestaat uit een representatief opinieonderzoek uit de eerste helft van het jaar 2000 onder de inwoners van Oekraïne, Wit-Rusland en Moldova met als centrale vraag: bestaat er voorkeur voor een 'Europese keuze' (richting de Europese Unie) of een 'Slavische keuze' (richting Rusland en het Gemenebest van Onafhankelijke Staten) als uitgangspunt in het buitenlands beleid?

Zo werd er onder meer gevraagd naar 'de houding jegens toetreding tot de EU'. Overal is een meerderheid van de bevolking positief: 57% in Oekraïne, 55% in Wit-Rusland en 69% in Moldova. Tegenstanders zijn er maar weinig: 16% in Wit-Rusland, 11% in Oekraïne en 7% in Moldova. De rest heeft geen mening. De onderzoekers merken hierbij op dat zowel onder de machthebbers als onder de bevolking naar verhouding weinig kennis bestaat over het wezen van het Europese integratieproces.

Een andere vraag aan de inwoners van Oekraïne, Wit-Rusland en Moldova luidde of men het belangrijk vindt 'goede betrekkingen met Rusland te onderhouden'. Dit wordt nóg belangrijker gevonden. In Oekraïne vindt 72% van de bevolking dit 'zeer belangrijk' en 22% 'redelijk belangrijk'. In Wit-Rusland zijn deze cijfers 69% en 25% en in Moldova 71% en 22%. Ook betreurt de bevolking het overal in meer of mindere mate dat de Sovjet-Unie niet meer bestaat.

Voorts constateren de drie onderzoekers een sterke correlatie tussen stemgedrag op liberale en hervormingsgezinde politieke partijen en voorkeur voor een 'Europese keuze'. In Oekraïne bestaat verder een duidelijk geografisch verschil tussen de westelijke helft van het land (richting Europa) en de oostelijke helft (richting Rusland). Wat dat betreft lijkt Oekraïne wel uit 'twee landen' te bestaan, aldus White, Löwenhardt en Light.

Rusland
Het staat natuurlijk buiten kijf dat Rusland grote invloed kan uitoefenen op de strategische keuze uit het opinieonderzoek. Onder president Poetin zijn de betrekkingen van Rusland met Oekraïne en Moldova aanzienlijk beter en hechter geworden.

Ook voor Poetins 'nabije buitenlandpolitiek' jegens de GOS-lidstaten geldt dat het beleid pragmatisch, realistisch en volwassen is geworden. Terwijl onder Jeltsin wederzijdse geschillen op de spits werden gedreven als manier om Oekraïne en Moldova in de Russische invloedsfeer te houden, zoekt Poetin vooral naar overeenstemming. Zo heeft Rusland in het afgelopen jaar zonder voorbehoud de onafhankelijkheid en territoriale integriteit van Oekraïne en Moldova erkend, inclusief voorheen betwiste regio's als de Krim (Oekraïne) en de Dnestr-republiek (Moldova).

Dit Russische beleid loont, want zowel Oekraïne als Moldova hebben dit jaar de betrekkingen met Rusland stevig aangehaald. Wit-Rusland is een verhaal apart: dat was, is en blijft een trouwe vazalstaat van Rusland.

Oekraïne is de omvangrijke kern van Europa's grijze zone. De Russische politicoloog Sergej Markov stelt in het dagblad Troed (Arbeid) dat Rusland en Oekraïne, na tien jaar ruzie, moeten erkennen dat ze twee aparte staten aan één oud-Russische stam zijn en vanaf nu gezamenlijk moeten optrekken in de wereld. In hun onderlinge betrekkingen moeten Rusland en Oekraïne zich volgens Markov laten leiden door de leuze 'Samen naar Europa'.

In hun onderzoek komen White, Löwenhardt en Light tot de conclusie dat de keuze in de drie landen tussen Oost of West tegenstrijdig, onduidelijk en wellicht onmogelijk is. Want wordt er door de machthebbers wél zo'n keuze gemaakt, in wat voor richting dan ook, dan leidt dit bijna zeker tot 'actieve tegenstand' van de aanhangers van de andere keuze. De regio zal daarom voorlopig een 'grijze zone' blijven.

Onder Poetin lijkt zich een politiek-geografische omkering in Europa's grijze zone af te tekenen. Terwijl de regio voorlopig niet meetelt als potentieel uitbreidingsgebied van de Europese Unie, gaat Rusland het gebied wel gebruiken om dichter tegen de zich uitbreidende EU aan te kruipen.

Belangrijkste bron:
- S. White, M. Light, J. Löwenhardt, 'Beloroessija, Moldavija, Oekraina: k Vostokoe ili k Zapadoe?' ('Wit-Rusland, Moldova, Oekraïne: naar het Oosten of naar het Westen?'), in: Mirovaja ekonomika i mezjdoenarodnije otnosjenija, 2001, nr. 7, blz. 59-67.