Nog ver verwijderd van het Rijke Roze Leven

Homoseksualiteit in Rusland

door Pepijn Hendriks

Homoseksualiteit was verboden in de voormalige Sovjet-Unie. Contrarevolutionair en sociaal gevaarlijk, zo luidde het oordeel, aangezien deze vorm van seksualiteit niet gericht was op het instandhouden van de samenleving. Vandaag de dag is homoseksualiteit in Rusland niet langer verboden, maar de maatschappelijke acceptatie is nog ver weg.

De maatschappelijke positie van homoseksuelen vanaf de jaren '30 is treffend onder woorden gebracht door de Russische seksuoloog Igor Kon: 'Vijf decennia lang is het verschijnsel homoseksualiteit aan de ogen van het publiek onttrokken geweest. Een glimp ervan kon slechts worden opgevangen in een wet die het verbood.'

Wat was er nu precies verboden? Vanaf 1934 kan men in het Wetboek van Strafrecht van de RSFSR artikel 121.1 aantreffen. Dit artikel bestraft anale geslachtsgemeenschap tussen twee mannen (aangeduid met het ene Russische woord moezjelozjstvo) met een vrijheidsstraf tot vijf jaar.

Nu, een tiental jaren na de ondergang van het communisme, is homoseksualiteit in Rusland niet langer verboden. Helemaal vanzelf ging deze decriminalisering niet. Kritiek van de Raad van Europa was een belangrijke factor bij de afschaffing van wetgeving die homoseksuele handelingen verbood.

Maar niet te vroeg gejuicht. De wetgeving ten nadele van homoseksuelen is dan wel grotendeels bijgesteld, maar er staat nog steeds een aantal juridische obstakels in de weg. In het nieuwe Wetboek van Strafrecht van Rusland worden in het artikel over seksueel misbruik naast moezjelozjstvo voor het eerst ook expliciet seksuele contacten tussen vrouwen (lesbijanstvo) genoemd. Homoseksuele paren worden in Rusland op geen enkele wijze erkend en enige bescherming tegen discriminatie vanwege seksuele geaardheid ontbreekt.

Maatschappelijke stigmatisering
De juridische situatie tijdens de Sovjet-Unie was dat niet zozeer de seksualiteit zelf strafbaar was als wel bepaalde manieren haar te beleven. Het gebruik van artikel 121.1 bleef relatief beperkt, mede omdat het delict vaak vrij moeilijk te bewijzen was.

Het artikel werd veel gebruikt als extra aanklacht tegen personen die men toch al vervolgde. Ter compensatie werden ook andere middelen ingezet tegen diegenen die uiting gaven aan hun seksualiteit: als iemand werd aangetroffen op een homo-ontmoetingsplek hing hem meestal een aanklacht wegens het typische sovjetdelict choeliganstvo boven het hoofd.

Dit laatste wijst al enigszins in de richting van het stigma dat homoseksueel gedrag droeg in de sovjetsamenleving. Sterker nog: het was de meest gestigmatiseerde groep, iets wat de afgelopen tien jaar niet wezenlijk veranderd is. Homoseksualiteit wordt gezien als teken van maatschappelijk verval en homoseksuelen zijn in de ogen van de Rus onlosmakelijk verbonden met prostitutie, de zwarte markt, oplichterij en algehele onbetrouwbaarheid.

Deze houding komt ook tot uitdrukking in cijfers over de acceptatie van het verschijnsel. Een recent onderzoek wees uit dat een grote meerderheid van de Russische bevolking van mening is dat homoseksualiteit in geen (61,6 procent van 1500 ondervraagden) of slechts in een enkel geval (9,6 procent) goed te keuren valt.

Uit eerdere onderzoeken blijkt dat een aanzienlijk deel van hen liquidatie van homoseksuelen een passende oplossing acht. Aan het andere uiterste bevond zich slechts 0,3 procent van de ondervraagden die er meestal geen probleem van maakt en 1,9 procent die dat nooit doet. Twaalf procent had geen mening en de resterende 14,6 procent vond het in bepaalde gevallen wel, in andere gevallen weer niet gerechtvaardigd. Hoe valt deze negatieve houding, bevestigd door de weinig florissante cijfers, te verklaren?

Crosscultureel onderzoek heeft verschillende factoren aan het licht gebracht die een rol spelen bij het niveau van homofobie. Bij een aantal van deze factoren scoort de Sovjet-Unie traditioneel hoog. De afkeer van autoritaire regimes van alles wat uit de pas loopt, is welbekend: doordat een homo anders is dan anderen is hij een dissident en alleen daardoor al gevaarlijk. Ook de antiseksuele joods-christelijke waarden en normen zorgen voor een zekere intolerantie ten opzicht van homoseksualiteit.

De algehele antiseksuele cultuur in de Sovjet-Unie zorgde voor seksuele taboes en angsten: als je het gevoel hebt dat je je al moet schamen voor je eigen heteroseksualiteit, dan valt homoseksualiteit niet te accepteren. Dat enige vorm van seksuele voorlichting ontbrak heeft ook weinig goeds gedaan voor de maatschappelijke acceptatie van homoseksualiteit.

Subcultuur
Ondanks de negatieve houding van de bevolking is er in Rusland de afgelopen jaren sprake van een ontluikende homoscene. Na een hevige anti-homocampagne eerder in de jaren '80, ontstond vanaf 1987 de publieke discussie over homoseksualiteit, aangezwengeld door seksuologen en publicisten.

Vanaf 1990 traden de goloebyje - de 'blauwen', zoals homo's in het Russisch heten - en de lesbijanki steeds meer zelf op de voorgrond. Tot 1993 was hun aandacht vooral gericht op de decriminalisering van homoseksualiteit. Toen dit eenmaal een feit was kwam er meer aandacht voor het ontwikkelen van een eigen identiteit.

Op het moment zijn er in veel steden - en niet alleen in Moskou en Sint-Petersburg! - lokale groeperingen die opkomen voor de rechten van homoseksuelen. Ook wekelijkse of maandelijkse homodisco's zijn in veel steden geen vreemd verschijnsel meer.

Een landelijke organisatie die het werk van de verschillende lokale groeperingen coördineert en aanstuurt, bestaat op het moment echter niet. Ook enkele tijdschriften die aan het begin van de jaren '90 opgericht werden, verschijnen niet langer door geldgebrek. De internetsite www.gay.ru is wél landelijk en informeert dagelijks over ontwikkelingen en activiteiten en voorziet in degelijke achtergrondinformatie op verschillende gebieden.

Tegenwerking
Ondanks de verbeterde juridische situatie, blijken in de praktijk de autoriteiten de initiatieven van homogroepen op alle mogelijke manieren tegen te werken. Vergunningen worden vaak niet verleend en de registratie als organisatie wordt bemoeilijkt doordat dergelijke verzoeken meestal eerst een aantal keer om formele redenen afgewezen worden. En zelfs met de registratie op zak is een organisatie nog niet veilig voor ambtelijke willekeur en onwil.

Ook de politie laat zich niet onbetuigd in de vorm van politie-razzia's op uitgaansgelegenheden, intimidatie van homoactivisten en het in beslag nemen van computers in verband met strafrechtelijke onderzoeken. Kranten, radio en televisie zijn de afgelopen jaren wel iets milder geworden, maar van enig evenwicht of objectiviteit is geen sprake. Over het algemeen worden de excessen eruit gelicht en is de berichtgeving vooral karikaturaal van aard.

Ook de Russisch-orthodoxe Kerk heeft recentelijk nog eens bevestigd dat homoseksualiteit niet door te beugel kan en streng dient te worden afgekeurd. Een klein lichtpuntje is wellicht dat in 1999 het Russische Ministerie van Volksgezondheid homoseksualiteit heeft afgevoerd van de lijst van psychische aandoeningen.

Er is de afgelopen tien jaar ontegenzeggelijk een hoop verbeterd. Maar Rusland is nog ver verwijderd van het Rijke Roze Leven dat we uit sommige westerse landen kennen. De meeste homo's en lesbo's kunnen zich een coming out niet voorstellen of niet veroorloven. Het leven zou er voor hen niet gemakkelijker op worden: men zal door velen met de nek aangekeken worden, er is de kans dat men verstoten wordt door familie en vrienden en bescherming van wie dan ook is meestal ver te zoeken.

Internet blijkt een effectief medium om - anoniem - gelijkgezinden te treffen en te ontdekken dat je toch niet de enige bent die zo voelt. Het voorzichtige ontstaan van een eigen subcultuur geeft enige hoop. Kan een mens zich tenminste éven veilig voelen.

Internet:
Internetbronnen en literatuur over dit onderwerp zijn te vinden op de homepage van de auteur: http://www.bigfoot.com/~pepijnh/homoseksualiteit.html.