De hel van Sint Petersburg

Reportage uit gevangenis De Kruisen

door Charles Hoedt

Het regime in Russische gevangenissen is middeleeuws. Met twaalf man slapen in een cel van zes vierkante meter. Reclassering bestaat niet. Wie na jaren van opsluiting vrij komt, heeft weinig andere keuze dan terug de criminaliteit in.

De Kruisen ligt te gloeien in de vroege avondzon. Binnen in het baksteenrode gevaarte is de warmte ondraaglijk. Een bewaker sluit de ijzeren gevangenispoort. We kunnen niet meer terug. Hieruit vluchten is onmogelijk. Dit is de Hel van Sint Petersburg.

'Uitkijken!', roept een bewaker als een colonne gevangenen in donkergrijze kledij langsloopt. 'Niemand achterblijven.' Het is niet gevaarlijk, maar toch. Op de binnenplaats sjouwen veroordeelden met grote, zware metalen melkbussen. Ze staan kaarsrecht in de houding als het westers bezoek langskomt. De Kruisen (Kresty) is een gevangeniscomplex van 4,5 hectare groot. De inrichting is een SIZO een Sledstvenny izolator, oftewel een Russisch huis van bewaring. In de volksmond ook wel 'Stalin-centrum' geheten, omdat de leefomstandigheden hier het gruwelijkst zijn. Gevangenen in een SIZO worden, terwijl ze wachten op het strafonderzoek en hun rechtszaak, van de buitenwereld afgesloten. Familiebezoek, hooguit één keer per maand, is slechts voor weinigen toegestaan. Arbeid is niet mogelijk. De enige ontspanning is het wekelijks uurtje luchten: wandelen van de ene naar de andere muur in een met ijzerdraad overdekte kooi.

'Onmenselijk', zegt Anton van Kalmthout als we door de celblokken lopen. De universitair hoofddocent strafrecht aan de Katholieke Universiteit Brabant is in Sint-Petersburg voor een internationaal congres met als thema 'Hervormingen over het gevangeniswezen van landen in transitie'. Op zijn aandringen bij de Russische autoriteiten mogen de tien sprekers uit Nederland, Duitsland, Zuid-Afrika en het Siberische Krasnojarsk de gevangenen bezoeken. Een vooruitgang noemt Van Kalmthout dat. 'Kritiek en discussie is mogelijk. Iets wat tien jaar geleden ondenkbaar was.' Voor alle zekerheid staat de meegereisde journalist als 'congresdeelnemer' op de namenlijst van bezoekers, die weken van tevoren moest worden opgegeven.

Tienduizend gevangenen
In Kresty leven tienduizend gevangenen. Nou ja, leven? Er is eigenlijk plaats voor slechts 3300 mensen. Met enige trots vertelt directeur Aleksandr Zjitinjov: 'Wij zijn de grootste gevangenis van Europa en de Verenigde Staten. Alleen China kent grotere, maar daar wonen ook veel meer mensen.'
Rusland heeft geen geld voor het bouwen van nieuwe en moderne gevangenissen. De Kruisen stamt nog uit de tsarentijd en heeft als jaar van oplevering 1892. De afgelopen honderd jaar is er aan de twee celgebouwen, die beide zijn ontworpen in de vorm van een kruis, nauwelijks iets veranderd.

De gevangenen - alle mannen - wachten in De Kruisen op hun veroordeling. Gemiddeld is de wachttijd zes tot twaalf maanden, maar het kan ook drie jaar duren voordat een rechter een vonnis uitspreekt. Rusland heeft niet alleen te weinig cellen, maar ook te weinig rechters en advocaten.

Misschien zit een aantal gevangenen onschuldig vast in De Kruisen? Die opmerking wuift hoofd Zjitinjov resoluut weg. 'De meerderheid wordt veroordeeld. Negenennegentig procent.' Het grootste deel van de gedetineerden zit in Kresty wegens diefstal en roofoverval. Tweeduizend voor drugsgebruik en drugssmokkel. Een klein aantal zit er wegens moord. De gevangenen worden na hun veroordeling overgeplaatst naar een werk- of opvoedingskamp ergens in de Russische Federatie. Vaak duizenden kilometers ver weg van familie of vrienden. Voordeel: in een Siberisch strafkamp mogen gevangenen werken in plaats van dag in dag uit dezelfde muren tellen. 'Na je veroordeling heb je meer rechten en vrijheden', aldus Van Kalmthout. Voorlopige hechtenis is in Rusland een zware straf.

Raad van Europa
Een gevangenisbewaker van Kresty opent voor ons een celdeur op de eerste verdieping. We kijken in een gat van zes vierkante meter. Een rottende, warme damp komt op ons af. Een stank waarvoor we onze hoofden afwenden. Eigenlijk wil niemand kijken, maar de wil om te weten wint.

Negen gevangenen leven in dit donkere hol. Kledingstukken bedekken de twee driepersoonsstapelbedden die in de cel staan. Het slapen gaat om de beurt. Wie niet slaapt, moet blijven staan. Zitten of liggen op de vloer mag niet. Verboden. De wc-pot is verder het enige meubilair. Ruimte voor méér is er ook niet. De negen celgenoten hebben nog mazzel. In andere, even grote cellen leven er twaalf of meer. De cellen waren in 1892 bedoeld voor één gevangene. De mannen antwoorden plichtmatig op onze vragen. Eén wacht al anderhalf jaar in deze ruimte op uitspraak van de rechter. En ja hoor, iedereen maakt het best goed. De negen zijn van hogerhand uitgekozen om aan de westerse delegatie getoond te worden. Dit is een van de beste cellen die er zijn, weten we. Er staat een kleine zwart-wit televisie aan met de staatszender op. Volgens een bewaker hebben de gevangenen die gekregen van familie. Ook in andere cellen op deze eerste verdieping staan tv'tjes, zo blijkt als Van Kalmthout door de openstaande etensluikjes gluurt. Bij eerdere bezoeken aan Russische gevangenissen probeerden de autoriteiten de zaken wel eens rooskleuriger voor te stellen dan ze waren: op de uitgestippelde route trof hij dan brandschone cellen aan met muren nog nat van de verf, waarin één gevangene naar een televisie zat te kijken. Een etage lager zaten de gevangenen met zijn twintigen in één cel te verrotten in hun vuil.

De Raad van Europa in Straatsburg, die de mensenrechten in Europa controleert, heeft Rusland verscheidene keren gemaand de situatie in de gevangenissen te verbeteren. Anton van Kalmthout rapporteert jaarlijks aan de raad over het leven achter slot en grendel in Centraal- en Oost-Europa. Over Kresty oordeelt hij, zichtbaar aangegrepen: 'Een beschaafde natie onwaardig. Geef de gevangenen in ieder geval toestemming om op de grond te zitten of te liggen als alle bedden bezet zijn. Laat ze luchten in grótere ruimtes dan de getraliede kooien. Zo kun je zonder geldelijke investeringen het systeem al wat menselijker maken.'

Tuberculose
Rusland heeft ruim één miljoen gevangenen die opgesloten zitten in 178 huizen van bewaring en achthonderd werkkampen. De straffen zijn streng en alternatieve straffen voor lichte vergrijpen zijn er niet. Voor diefstal is de maximumstraf drie jaar. Maar betreft het een tweede veroordeling, dan loopt de straf op naar zes jaar. Grotere diefstal betekent vijf tot tien jaar zitten. Roof is zeven tot twaalf jaar. Bij herhaling maximaal vijftien. Drugsbezitters lopen het risico van drie jaar cel. Handel in drugs kan tien jaar betekenen, tenzij die georganiseerd is, want dan gaat de straf naar maximaal vijftien jaar. Het vonnis voor moord varieert van acht jaar tot levenslang of de doodstraf.

Rusland zou Rusland niet zijn als goede bedoelingen niet stranden in onmacht en onvermogen. Zo bestaan er sinds kort speciale opvangtehuizen voor zieke gevangenen met tuberculose. Is de gedetineerde beter, dan moet hij terug naar de gewone gevangenis, maar dáár ontstaan nu juist de tbc-epidemieën. Terug in de cel krijgt de ontslagen patiënt dus weer tuberculose. Van Kalmthout zou erom moeten lachen als de situatie niet zo triest was. Officieel heeft tien procent van de gevangenen tbc, maar er bestaan schattingen van zeventig procent. Voor hiv-geïnfecteerden is vrijwel geen speciale opvang.

Na het officiële bezoek uit het Westen besloot Kresty de poort open te zetten voor toeristen. Elke zondagmorgen kunnen Russische burgers voor vijftig roebel (circa vijf gulden) en buitenlanders voor tien dollar een kijkje nemen achter de tralies. Directeur Zjitinjov meent dat de één uur durende toeristentoer informatief is en bovendien een heilzame werking heeft op toekomstige criminelen: wie de kerkers heeft gezien, denkt twee keer na alvorens een misdaad te plegen.

Anton van Kalmthout reageert vanuit Nederland onaangenaam verrast. 'Onvoorstelbaar. Dit doet mij denken aan de vroegere kermistraditie om dollen, dwazen en geboefte als attractie aan het volk te tonen. Uiteraard tegen betaling. Het geeft ook aan hoe ver de Russen nog verwijderd zijn van enig substantieel begrip van mensenrechten en menselijke waardigheid als het gaat om gevangenen.'

Zijn kritiek zou milder zijn als de opbrengst ten goede zou komen aan de verzorging en voeding van de gevangenen. Maar het geld wordt vooral gebruikt om het gevangenismuseum over de geschiedenis van Kresty te moderniseren. Dagelijks krijgt een gevangene voor slechts 2,9 roebel (een kwartje) aan eten. Volgens de Russische wetgeving moet dat 13 roebel zijn.

Van Kalmthout: 'Twee jaar geleden verkondigde de directeur van de Staatsdienst voor het gevangeniswezen in Rusland dat men een nieuwe filosofie had waarmee men de gevangenen tegemoet zou treden. Deze luidde kortweg: gevangenen zijn geen beesten. Kennelijk bestaat er nog een groot verschil tussen dit wel zeer elementaire uitgangspunt en de praktijk.'