Crisis in Oekraïne

door André W.M. Gerrits

De Oekraïense president Leonid Koetsjma schijnt een aantal leden van het parlement hoogstpersoonlijk te hebben gebeld: steun de motie van wantrouwen tegen premier Viktor Joesjtsjenko. Het heeft geholpen. Eind april werd de regering weggestemd. Joesjtsjenko trad af.

Na ruim een jaar kwam een einde aan een uiterst moeizame cohabitation van een autoritaire, eigenzinnige en steeds minder populaire president Koetsjma en een hervormingsgezinde, voor Oekraïense begrippen tamelijk liberale, maar slechts door een minderheid van de volksvertegenwoordigers gesteunde, premier Joesjtsjenko. Oekraïne is in een crisis gestort die het zich niet kan permitteren. De bevolking is verarmd, murw. De politiek is verziekt.

Koetsjma bestuurt het land als een ouderwetse dictator. Oligarchen hebben een belangrijk deel van de economie en het overheidsapparaat in hun zak en beschouwen de president, niet ten onrechte, als de behartiger van hun belangen. Communisten hebben zich voor de gelegenheid met de klassenvijand verzoend en gingen voorop in het verzet tegen de vermeende dienaar van het internationale kapitaal Joesjtsjenko.

In Oekraïne gaat de politieke strijd evenmin als in andere landen in de regio tussen 'links' en 'rechts', maar tussen democratische en niet-democratische krachten. De president schrikt niet terug voor omvangrijk machtsmisbruik, inclusief - naar het lijkt - de opdracht tot politieke moord.

Het parlement wordt gedomineerd door oligarchen en communisten. Anders dan hun grote voorbeelden in Rusland mengen de Oekraïense oligarchen zich direct in de politiek. Ze hebben hun eigen partijen (waaronder een sociaal-democratische) en vertegenwoordiging in het parlement. De communisten bulderen als vanouds, zijn goed georganiseerd maar, zo wordt voortdurend benadrukt, ze zijn onvermijdelijk op hun retour. Hun achterban is verouderd en slinkt onvermijdelijk. Het is een kwestie van biologie.

Net als in het sovjetopenluchtmuseum Wit-Rusland, is de democratische oppositie in Oekraïne zwak en verdeeld. De allianties die zijn aangegaan om het land van zijn president te bevrijden ('Oekraïne zonder Koetsjma' en het 'Forum voor Nationale Redding') zijn gelegenheidscoalities: van keurige sociaal-democraten als Oleksandr Moroz tot zwartgeklede klerenkasten die er alle mogelijke moeite voor doen de overtuiging te bevestigen dat we hier met fascistische types te maken hebben die wel van een potje straatvechten houden.

De bevolking houdt zich intussen gedeisd. Ze is apathisch. De media is vrijwel geheel in handen van Koetsjma en de politieke krachten die hem steunen.

Verzet is een zaak van een klein aantal dappere individuen. De militia had weinig moeite de demonstraties in de straten van Kiev tegen Koetsjma uiteen te slaan. De redactionele burelen van de internetkrant De Waarheid van de Oekraïne (http://pravda.com.ua) zijn niet meer dan een kamer in een appartement en twee journalisten: de robuuste, door de wol geverfde Vladimir en de jonge, vermoeide en frêle Olena.

Hier werkte de journalist Georgi Gongadze, totdat hij in september vorig jaar plotseling verdween. Zijn onthoofde lijk werd later in de bossen buiten Kiev teruggevonden. Het heeft er alle schijn van dat hij is vermoord door de geheime dienst. En als de bandopnamen authentiek zijn waarop Koetsjma voorstelt om die 'klootzak naar Georgië te deporteren' of de 'Tsjetsjenen te laten afrekenen met die vuile flikker', dan is de president in eerste instantie verantwoordelijk voor de dood van de journalist.

Oekraïne is jarenlang één van de allerbelangrijkste ontvangers van westerse, vooral Amerikaanse hulpgelden geweest. Je vraagt je af wat ze in godsnaam met dat geld hebben gedaan. Wie er ook van geprofiteerd hebben, de Oekraïense bevolking in ieder geval niet. Oekraïne is een door en door corrupte staat, geregeerd door een kliek die vooral uit is op eigen gewin en zich heel weinig gelegen laat liggen aan het lot van zijn onderdanen. Uitzonderingen als Joesjtsjenko houden het niet lang vol.

Het Westen hecht veel belang aan de geopolitieke betekenis van Oekraïne. Het is Koetsjma's belangrijkste troef. Het Westen zou echter een veel krachtiger standpunt moeten innemen inzake de binnenlandse ontwikkelingen van Oekraïne. De democratische oppositie in het land dreigt nu te belanden tussen de wal van het Amerikaanse strategische denken en het schip van de Europese preoccupatie met de uitbreiding van de EU.

Democratische verhoudingen in dit 'grijze' deel van Europa zijn op de lange termijn echter veel meer in ons belang dan de vermeende stabiliteit van de censuur, de vriendjespolitiek en, bij tijd en wijle, de knuppel die Oekraïne nu bijeenhoudt.