De Tretjakov Galerie: het meest Russische museum

door Luba Bulachova

Welke Rus kent niet de beroemdste schilderijen uit de Staatsgalerie Tretjakov in Moskou, Het meisje met de perziken van Valentin Serov of De drie ridders van Viktor Vasnetsov? Deze en vele andere werken, waar de Russen trots op zijn, werden duizenden malen afgebeeld in leerboeken voor scholieren, in talrijke tijdschriften en op kalenders. Reproducties van schilderijen uit de Tretjakov Galerie dienden als versiering in talloze hotels, restaurants en kantoren. Zo kan men zeggen dat de werken uit de Tretjakov-collectie de artistieke smaak van gewone Russen voor een belangrijk deel hebben gevormd.

De geschiedenis van het museum begint bij de activiteiten van een Russische verzamelaar, Pavel Michajlovitsj Tretjakov (1832 - 1898), die al in zijn jeugd gravures en schilderijen van Nederlandse en Vlaamse kunstenaars kocht. Maar zijn belangstelling veranderde vrij snel en zijn verdere leven stond in het teken van het bijeenbrengen van Russische schilderkunst. Tretjakov was heilig overtuigd van de artistieke zeggingskracht van de Russische kunstenaars en hij volgde nauwgezet hun ontwikkeling.

Pavel Tretjakov stamde uit een koopmansgeslacht. De familierijkdommen wist hij door succesvol ondernemersschap in handel en industrie aanzienlijk te vergroten. Vanaf het begin van zijn verzamelactiviteiten kocht Tretjakov niet alleen werken voor zichzelf, maar ook om museum voor nationale kunst te stichten, of zoals hij zelf zei: 'Een algemeen toegankelijke bewaarplaats voor schone kunsten, die van nut kan zijn voor velen.'

In 1856 deed Tretjakov zijn eerste aankopen Russische kunst. Het waren de schilderijen De Verleiding van Sjilder en Vechtpartij met Finse smokkelaars van Choedjakov. Daarom geldt 1856 als het stichtingsjaar van de Tretjakov Galerie.

Tretjakov was een man met vaste overtuigingen, die een grote steun is geweest - zowel moreel als financieel - voor de schilders van de liberaalburgerlijke beweging. Zij stichtten in 1870 de Coöperatie voor Rondreizende Kunsttentoonstellingen 'De Zwervers'. De leden van deze groep waren overtuigd van de maatschappelijke functie van de beeldende kunst en Tretjakov deelde hun mening. Ieder jaar kocht hij werken op de reizende tentoonstellingen van De Zwervers, zoals van Valentin Perov, Ivan Kramskoj, Ilja Repin en Vasili Soerikov.

Vanaf 1870 gaf Tretjakov dikwijls kunstenaars de opdracht om portretten te schilderen van vooraanstaande figuren uit het Russische culturele leven. Deze galerie bevat portretten van de schrijvers Fjodor Dostojevski, Aleksej Ostrovsky en Lev Tolstoj, de dichter Nikolaj Nekrasov, de componist Modest Moesorgski en van vele anderen.

Al gauw was de verzameling niet meer onder te brengen in de kamers van zijn huis. In 1874 werd de aanbouw van de eerste twee zalen voltooid en later werden er nog eens zes zalen aan toegevoegd. In 1881 opende de galerie haar deuren voor het publiek. In die tijd telde de collectie van Tretjakov ongeveer 500 werken.

Elf jaar daarna, in 1892, realiseerde hij zijn oude wens: hij schonk de stad Moskou zijn kunstverzameling. De Russische hoofdstad kreeg hiermee een uniek museum met in totaal meer dan tweeduizend objecten die tot op de dag van vandaag de basis vormen van de collectie. Pavel Tretjakov werd zelf curator van het museum. Sinds zijn dood in 1898 wordt de Galerie beheerd door een bestuur dat door de Moskouse Doema benoemd wordt.

Het woonhuis van Tretjakov werd verbouwd en op organische wijze in het museumcomplex opgenomen. In 1904 ontwierp de kunstenaar Viktor Vasnetsov de veelkleurige stenen voorgevel van de Galerie. Vasnetsov liet zich hierbij inspireren door de schoonheid van de Oudrussische houten huizen. Dit uiterlijk heeft de Galerie tot op de dag van vandaag behouden.

Na de Oktoberrevolutie van 1917 brak een nieuwe periode aan in de geschiedenis van de Tretjakov Galerie. De collectie werd maar liefst twaalf keer groter doordat de bezittingen van de rijken en van de adel in beslag werden genomen. Vanaf de eerste dagen van de revolutie werden bovendien in de Tretjakov Galerie de genationaliseerde schatten uit koninklijke paleizen, oude landgoederen, kerken en kloosters ondergebracht.

De omvang van de verzameling meesters uit de achttiende eeuw werd in 1918 drie keer zo groot, de collectie iconen vijf maal groter. Door de nationalisering van het bezit van de vroegere heersende klassen kreeg de Tretjakov Galerie in de jaren 1918-1920 honderden werken uit de Gouden Eeuw (negentiende eeuw) van de Russische kunst, waaronder schilderijen van Karl Brjoellov, Vladimir Borovikovski, Fjodor Rokotov en Aleksej Venetsianov. De Tretjakov Galerie werd een uitzonderlijk rijk nationaal museum met een hoge artistieke en historische waarde.

In de jaren van de Sovjet-Unie kwam het zwaartepunt van de verzameling te liggen op de sovjetkunst. Het beleid van het museum was er nu op gericht niet alleen Russische kunst te verzamelen, maar ook kunst uit alle andere sovjetrepublieken. Met name in de jaren '50 was men zeer actief in het aankopen van socialistisch-realistische kunst, die toen haar bloeitijd had.

Tegenwoordig bestaat de collectie, vijftigduizend objecten in totaal, voor eenderde uit sovjetkunst. De Galerie besteedt echter niet veel tijd en ruimte meer aan het organiseren van exposities van dat gedeelte van de collectie. Het publiek is er niet in geïnteresseerd, ondanks het feit dat het professionele en artistieke niveau hoog is. De meeste aandacht wordt nu besteed aan het organiseren van tentoonstellingen in binnen- en buitenland van iconen en werken uit de collectie klassieke Russische avant-garde en de Russische Gouden Eeuw.