Een vroegtijdige dood voor het Russisch volkslied?

door Bert Wiskie

Recentelijk nog deden de voetballers van Spartak Moskou bij de politieke leiding in Moskou hun beklag over het ontbreken van een tekst bij het Russische nationale volkslied. Zij voelen zich bij wedstrijden voor de nationale ploeg in hun hemd gezet.

De klacht lijkt gegrond. Kunnen voorafgaand aan de wedstrijd de tegenstanders hun hymne uit volle borst zingen, de Moskouse vedetten in de Russische nationale ploeg staan er ongemakkelijk bij als Glinka's 'Patriottisch lied' wordt gespeeld. Weliswaar een prachtige compositie van de 19e eeuwse componist, maar wel een met de meest essentiele handicap voor een nationaal volkslied: het heeft geen tekst. Nog voor de aftrap is verricht begint de Russische ploeg met een morele achterstand.

Zal Poetin de klacht van de voetballers serieus nemen? Dan lijkt de introductie van een ander volkslied de eenvoudigste oplossing voor het probleem. Glinka's compositie kan natuurlijk ook met een tekst worden opgetuigd, maar puriteinen zullen in de Russische pers ongetwijfeld hun vrees uiten dat op deze wijze een historisch monstrum wordt geschapen.

Een on-Europees aantal hymnes
Voor de Russen zal het niet de eerste keer zijn dat een volkslied wordt vervangen of gereviseerd. Teruggaand tot in de vroege 19e eeuw kunnen Rusland en haar communistische pedant, de Sovjet-Unie, terugkijken op een reeks van zes officiele en officieuze hymnes. Een on-Europees groot aantal dat mede zijn oorsprong vindt in de geschiedenis van het land en de perceptie van discontinuiteit hiervan door de politieke elite.

Vroeg in de negentiende eeuw nog zong Rusland, net als de twee andere Zwarte Adelaars - Oostenrijk en Pruisen - op het Europese vasteland met een reeks van kleinere Europese landen, de melodie van de Britse Royal Hymn, 'God save the King'. Blijkbaar had binnen de internationaal georienteerde aristocratische elite nog niet het idee van een nationale melodie als muzikale ondersteuning voor een tekst in de eigen taal post gevat.

'God save the king - Russian style' klonk en werd gezongen bij officiele gebeurtenissen tot 1831 toen in dat jaar het hof de componist Aleksis Lvoff de opdracht verstrekte een eigen, Russische hymne te schrijven. Zonder in frivole originaliteit te vervallen schreef Lvoff een lied onder de titel: 'God, behoedt de Tsaar'. Hij publiceerde deze hymne in 1833.

God, behoedt de Tsaar' was onafgebroken tot 1917 het nationale volkslied. Daarnaast had Rusland nog een officieuze hymne die onder brede lagen van de bevolking populariteit genoot: 'God behoedt uw volk'. Op grond van de reeds bestaande bemindheid bij het volk had Tsjaikovski er geen enkele moeite mee om deze melodie in zijn Ouverture 1812 te incorporeren. De melodie voor 'God, behoedt uw volk' is afkomstig uit de orthodoxe mis, werd ondermeer tijdens vespers en matins gezongen, en behoorde dan ook in vele andere orthodoxe landen in het oostelijk deel van Europa tot de liturgie van de eredienst.

De Rode Tweeling: 'Oktober' en de 'Internationale'
De Oktoberrevolutie van Lenin c.s. wees, net als zoveel andere traditionele zaken in Rusland, het loflied op de tsaar en de monarchie naar de 'vuilnisbelt van de geschiedenis'. De Bolsjewisten vervingen de ode door de 'Internationale'.

Deze introductie was een weloverwogen zet waarmee het nieuwe bewind een van de belangrijkste symbolen van de internationale socialistische beweging claimde. En binnen eigen land, waarin zij nog met de oppositie moest afrekenen, monopoliseerde zij het lied. Ooit ter ere van de Parijse Commune-opstand in 1871 geschreven door De Geyter en Pottier was de 'Internationale' in de decennia daarop uitgegroeid tot 'het volkslied van de socialistische beweging'.

Het was gedeeltelijk een ideologische, maar vooral een zeer pragmatische keuze van de nieuwe sovjetleiding om voor de 'Internationale' te kiezen. In de eerste plaats had het lied zich al bewezen en bespaarde dit de inspanning van het schrijven en introduceren van een nieuw lied.

Voorts kon het volkslied dienen als een bewijsstuk voor de onafgebroken traditie met de Europese socialistische beweging van de Russische communisten. Daarmee construeerde het bewind een zoveelste element van vermeende legitimiteit. En tegelijkertijd verdoezelde zij hiermee het ware karakter van de gebeurtenissen van 'Oktober': een ordinaire staatsgreep en niet de gepropageerde spontane arbeidersrevolutie.

De Bolsjewistische adoptie van het lied werd ook ingegeven door het verlangen dit propagandamiddel te monopoliseren en zo grote concurrenten als de Sociaal-Revolutionairen en andere linkse politieke partijen dit wapen uit handen te slaan.

Mogelijkerwijs meende het politburo ook nog dat het lied in de nabije toekomst een soortgelijke rol zou kunnen spelen als ooit de Marseillaise ('de grootste generaal van de revolutie', aldus Napoleon) in de export van het sovjetmodel. De eenpartijstaat Sovjet-Unie presenteerde zich aldus als het enige en leidinggevende model voor de overige Europese arbeidersbeweging. De 'Internationale' leek aldus een lang leven beschoren.

Stalin en de 'Hymne van de Sovjet-Unie'
Toch verloor de 'Internationale' al in 1944 de status van nationale hymne en tot veler verrassing werd het op 15 maart van dat jaar officieel vervangen door de 'Hymne van de Sovjet-Unie'. Het onmiskenbaar militaire karakter van deze compositie, getoonzet door A.V. Aleksandrov en van tekst voorzien door Sergei Michalkov ( vader van de beroemde regisseur) en zijn collega G. El-Registan was geen toeval.

Een maand voor introductie van de Hymne was de Duitse opmars bij Stalingrad op dramatische wijze tot staan gebracht. Het stond nu onomstotelijk vast dat de Sovjets bij de overwinnaars zouden behoren, temeer daar eind 1943 Roosevelt en Churchill in Teheran Stalin een tweede front tegen de nazi's in het vooruitzicht hadden gesteld.

Kortom, raakte Stalin aan het begin van de oorlog nog in een depressie, nu kon hij zijn geluk niet op. En bij die euforie hoorde een nieuw volkslied.

Toch mogen we veronderstellen dat Stalin ook andere motivaties had. De Hymne is aanmerkelijk meer op het behoud van de status-quo gericht dan de 'Internationale', die als het socialistische zusje van de Marseillaise kan worden bestempeld. De introductie van de Hymne paste in het traditionelere en conservatievere karakter van het regime, zoals dat zich al vrij snel vanaf het begin van de oorlog had geopenbaard.

De persoonlijkheidscultus werd al vrij spoedig na Stalins dood op 15 maart 1953 aan flinke slijtage onderhevig en de verwijzing naar Stalin in de tekst verdween na een retouche. Officieel vond dit pas in 1977 plaats bij de vervanging van diens grondwet uit 1936.

Een 'Patriottisch Lied' zonder tekst
De Hymne verdween officieel geheel uit beeld in 1990 en daarmee iets eerder dan de Sovjet-Unie zelf. Jeltsin maakte de Russische Federatie los uit de Sovjet-Unie en daarmee was ook het lot van de Sovjet-hymne in Rusland bezegeld.

Uit nostalgici naar de verdwenen Sovjet-Unie daarentegen wordt de Hymne nog volop gezongen. Glinka's 'Patriottisch Lied' werd op 11 december 1993 officieel aanvaard. Of het een verstandige beslissing is geweest om zowel muziek als tekst van de Hymne te annuleren valt sterk te betwijfelen.

Wellicht had het Kremlin er beter aan gedaan om de muziek - in feite een vehikel dat op zichzelf zonder ideologie is, maar mogelijk wel heftige emoties onder slachtoffers van het regime oproept - te handhaven en een populaire en politiek niet-controversiele dichter de opdracht te geven een nieuwe tekst te schrijven. En om de directe betrokkenheid van de Russische bevolking bij de opbouw van de democratie te vergroten ware een nationale prijsvraag evenmin een gek idee geweest.

Als Poetin daadwerkelijk tot de sterke man zal uitgroeien, waarvoor velen vrezen, zou een vervanging van het volkslied zijn meest in het oog springende symbolische beslissing kunnen worden. De spelers van Spartak Moskou en de nationale ploeg zullen hem voor deze ene daad in ieder geval dankbaar zijn.

Het Nationale Volkslied, Margreet Fogteloo en Bert Wiskie (red.)
A.W. Bruna Uitgevers B.V.
ISBN-90-229-8503-2; f85,--
554 pagina's
Een cd-rom met vijfentwintig hymnes en een boekje met de partituren, waaronder de Sovjethymne en Glinka's “Patriottisch Lied', begeleiden het boek.