Zeven etages boeken in het Olympisch Stadion

Het boekbedrijf in Moskou

door Dmitri Silvestrov

Het Russische boekbedrijf heeft sinds de tijd van Gorbatsjov snelle en ingrijpende veranderingen doorgemaakt - qua omzet, assortiment, prijsniveau, productie en distributie. In deze bijdrage gidst Dmitri Silvestrov de lezer door de veranderingen in het Moskouse boekbedrijf.

Eén van de meest wijd verbreide mythes uit de sovjettijd was de mythe dat het sovjetvolk het meest lezende volk ter wereld was. Dat was waar en dat was niet waar. De sovjetburgers lazen veel, maar ze mochten lang niet alles lezen.

Door het gratis en naar verhouding goede onderwijs in de voormalige Sovjet-Unie vormde zich een flinke socialistische 'middenklasse', waarvan de belangstellingssfeer altijd verder ging dan de dagelijkse strijd om het brood en het inkomen, dat de aanschaf van meer dan alleen de eerste levensbehoeften mogelijk maakte. Daarbij bleek dat het - naast voedsel en kleding - eigenlijk alleen makkelijk was om boeken te kopen. Luxeartikelen, auto's en datsja's bestonden slechts voor een kleine bovenlaag, de sovjetelite. De aanwezigheid van het IJzeren Gordijn, waardoor contacten met de buitenwereld onmogelijk waren, gaf boeken een bijzondere aantrekkingskracht.

Meer verdienen dan een standaardinkomen was praktisch onmogelijk. De bioscoop was heel goedkoop en betaalbaar voor iedereen. Westerse films werden echter bijna nooit vertoond. Boeken waren eveneens goedkoop, maar ook - ondanks oplagen van honderdduizenden exemplaren! - prestigieus en tekort in aantal. Voor een inschrijving voor de verzamelde werken van Shakespeare moest je de directeuren van de plaatselijke boekwinkels een flinke steekpenning toestoppen.

In het midden van de jaren vijftig stond ik eens de hele nacht in de rij bij twintig graden vorst om tot die vijftien tot twintig gelukkigen te behoren die na de opening van een boekenwinkel een exclusieve inschrijving konden bemachtigen op de zevendelige uitgave van Jack London. Terugkijkend op mijn kindertijd en jonge jaren, kan ik vol overtuiging zeggen dat het tijdig ontdekken van waar en wanneer een boek of een inschrijving werd 'gegeven' en de bezitter ervan te worden, nu door mij herinnerd wordt als grote vreugdemomenten uit die jaren.

Lawine
Met het begin van de perestrojka stortte het hele systeem van de geplande boekenindustrie op kosten van de staatsbegroting in elkaar. De staatsuitgeverijen - andere bestonden niet - gingen bijna meteen geheel ten gronde. Als paddestoelen na regen verschenen er coöperatieve privé-uitgeverijen. Vooral in Moskou, maar niet alleen daar.

Over de toonbanken donderde een boekenlawine van alles wat decennia lang voor het lezerspubliek ontoegankelijk was geweest. Filosofie, psychologie, sociologie, geschiedenis, religieuze vraagstukken, politicologie, literair proza, poëzie, memoires: werken die tot dan toe alleen bekend waren onder de auteursnaam, die ook nog omzichtig en fluisterend werd uitgesproken, werden nu overal uitgegeven en verkocht.

Het omvangrijkst werd echter de stroom detectives, dameslectuur, astrologie, occultisme en pornografie. Steeds openlijker werden fascistische, antisemitische, ultraorthodoxe en hoera-patriottische uitgaven verkocht. Gelijktijdig met de ontbinding en de feitelijke verdwijning van de voormalige sovjetuitgeverijen stierven en verdwenen de staatsboekwinkels.

In twee tot drie jaar tijd stortte het gecentraliseerde boekhandelsysteem, dat het hele land omvatte, ineen. Twee factoren waren daarvoor verantwoordelijk: de vorming van marktprijzen in alle schakels van het boekbedrijf en de scherpe stijging van de transportkosten.

De verspreiding van boeken en tijdschriften over een enorm land als Rusland werd zo verliesgevend dat overal plaatselijke en regionale uitgeverijen ontstonden, die op de een of andere manier de plaatselijke vraag naar drukwerk trachtten te bevredigen. Dit proces verliep chaotisch. De markt werd overstroomd met piratenuitgaven van binnenlandse en buitenlandse populaire auteurs. Het niveau van de vertalingen van literatuur voor de massa daalde catastrofaal.

Ondertussen kregen de lezers echter wel een steeds grotere keuze aan moderne boeken in een steeds breder assortiment. De koopkracht van het lezende deel van de opgeleide bevolking nam langzaam toe en de vraag naar kwaliteitsliteratuur steeg tot aan de financiële crisis van augustus 1998, toen de dollarkoers in enkele weken tijd vier keer steeg.

Vandaag de dag, twee jaar na het toeslaan van de crisis, kan men de toestand in de boekenhandel als volgt karakteriseren. Enkele beroemde oude staatsuitgeverijen bestaan nog in naam voort en brengen zes tot acht titels per jaar uit. Ze worden op de been gehouden door het bezit van mooie grote gebouwen in het stadscentrum, die ze uit de sovjettijd hebben geërfd. Veruit het grootste deel van hun winkelruimte verhuren ze aan private en dikwijls twijfelachtige firma's.

Op basis van deze inkomsten leven tientallen - en misschien ook wel honderden - medewerkers van deze spookuitgeverijen, die bijna nooit aanwezig zijn op hun officiële werkplek en ergens anders bijverdienen. Volgens hetzelfde schema functioneren in heel Rusland overigens ook honderden wetenschappelijke instituten.

Het leeuwendeel van alle boeken wordt geproduceerd door een tiental grote Moskouse privé-uitgeverijen, zoals Terra, Slovo (Het Woord), AST, Vagrioes en Tsentrpoligraf, die beschikken over specialisten in alle aspecten van het boekbedrijf en het bedrijfsmanagement, evenals over grote productiefaciliteiten, soepel werkende banden met leveranciers van grondstoffen, opslagplaatsen en verdeelpunten van boeken aan de stadsranden van Moskou, alsmede eigen transportmiddelen en een uitgebreid netwerk voor de afzet van de boeken, ook in de andere steden van Rusland en het nabije buitenland. De laatste tijd kopen deze uitgeefgiganten geleidelijk controlepakketten van de aandelen van drukkerijconsortia.

Boekenmarkt
Men kan een heldere indruk krijgen van de hedendaagse situatie in de boekenhandel door een bezoek te brengen aan de permanente boekenmarkt in de verhuurde kelders, garderobes, hallen, foyers en bijvertrekken van alle zeven etages van het Olympisch Stadion in het centrale deel van Moskou. De markt draagt officieel de naam NV Knizjny kloeb (Boekenclub), bestaat al tien jaar en is zes dagen per week open van de vroege ochtend tot twee uur in de middag. Om vier uur is alles opgeruimd en is het stadion weer klaar voor de uitvoering van allerlei grootschalige sportieve en muzikale evenementen.

Op de markt zijn ruim 150 bedrijven vertegenwoordigd, gespecialiseerd in het boekbedrijf en aanverwante sectoren. Er zijn op elk moment 450 boekverkopers aan het werk. Dagelijks worden er bijna 50.000 boeken verkocht. Handelsagenten verspreiden leesboeken, leerboeken, werkschriften en meer van zulke producten over andere steden, tot aan Vladivostok toe, alsmede Oekraïne en Wit-Rusland.

Zulke markten bestaan eveneens in andere Russische steden, maar de Moskouse boekenmarkt is veruit de grootste. Ter vergelijking: de boekenmarkt van Sint Petersburg is zes, zeven keer kleiner.

In Rusland blijven boeken een winstgevend product. De kopersmarkt heeft zich na de crisis van 1998 bijna weer hersteld. Daarbij kent het boekbedrijf nog steeds belastingprivileges: de verplichte BTW-heffing van 20 procent wordt tot nu toe niet over boeken geheven, hoewel er de laatste tijd wel gesproken wordt over de afschaffing van de belastingprivileges.

Indien dit doorgaat kunnen de gevolgen voor het boekbedrijf catastrofaal uitpakken. Dan zal alleen de massa- en in de regel minderwaardige literatuur rendabel blijven. De oplages hiervan worden in tienduizenden exemplaren gemeten.

De afgelopen jaren is de vraag naar allerlei naslagwerken, woordenboeken, encyclopedieën en kookboeken snel toegenomen. Serieuze, kwaliteitsvolle boeken komen uit in oplages van twee-, drie- en in enkele gevallen van vijfduizend exemplaren. Voor hun uitgave is het nodig fondsen te vinden - zowel in eigen land als over de grens.

Aanzienlijke bijdragen voor de uitgave van hun nationale auteurs worden gegeven door speciale overheidsfondsen uit Duitsland (Internationes) en Frankrijk (het 'Poesjkin-programma'). Vermeld moet worden de substantiële financiële hulp van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.

Helaas slaat in dit opzicht het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingsfonds een slecht figuur: terwijl het fonds valse verachtingen wekt onder vertalers en uitgevers, komt het dikwijls niet eens zijn schriftelijk vastgelegde beloftes na.

De boekwinkels laten de zichtbare veranderingen in het boekenvak zien. Honderden kleine staatsboekwinkels zijn spoorloos verdwenen. In het centrum van Moskou functioneren nog drie grote staatswinkels.

Een solide reputatie werd veroverd door hele kleine privé-winkels, onopgemerkt gehuisvest in kelders van gebouwen maar voorzien in een zeer brede keuze van serieuze literatuur. De winkels Gileja, Grafoman, Soglasije (Overeenstemming), Ejdos, Ad marginem en Letni sad (Zomertuin) verkopen de boeken van vele kleine uitgeverijen en zijn feitelijk veranderd in originele boekenclubs met een vast koperspubliek.

Dikwijls zijn dergelijke winkels onderdeel van gelijknamige privé-uitgeverijen, die jaarlijks tien tot vijftien titels uitgeven en zich specialiseren in uitsluitend literatuur van een hoog intellectueel niveau. Zowel qua inhoud als qua vormgeving hebben deze boeken een hoge kwaliteit. In zulke winkels zijn in de regel ongeveer honderd titels van Russische en buitenlandse auteurs te koop.

De boekverkopers signaleren de laatste twee, drie jaar een aanzienlijke stijging van de interesse van het lezerspubliek voor de serieuze literatuur. Over een jaar of twee wordt een toename van de interesse voor moderne poëzie voorspeld.