Koude Oorlog komt niet meer terug

De buitenlandse politiek van Rusland onder Poetin

door René Does

De verstandhouding tussen Rusland en het Westen is thans lang niet meer zo goed als onder Gorbatsjov en in de beginjaren van oud-president Jeltsin. Hetzelfde geldt voor het imago van Rusland in het Westen en het beeld van het Westen in Rusland. Vaak wordt zelfs de vraag gesteld of de oude tijden van de Koude Oorlog zullen wederkeren onder Vladimir Poetin.

Sinds enkele jaren is er in de relatie tussen Rusland en het Westen sprake van toenemende wederzijdse teleurstelling en verwijten. Het westerse beeld van Rusland werd sterk aangetast door zaken als corruptie, de grensoverschrijdende activiteiten van de Russische maffia, de snel groeiende invloed van militairen in de Russische politiek en de nieuwe oorlog tegen Tsjetsjenië.

Hoewel het Westen begrip opbracht voor de door Moskou gepresenteerde noodzaak van het ingrijpen in Tsjetsjenië, verloopt de strijd vanuit Russische kant veel grover en gewelddadiger dan vooraf voor mogelijk werd gehouden.

Aan de andere kant zijn de Russen teleurgesteld in het Westen. Het economische hervormingsbeleid, dat onder streng toezicht staat van het IMF, heeft het land vooralsnog geen voorspoed opgeleverd. Het kreeg in de ogen van de Russen door de roebelcrisis van augustus 1998 een zeer zware klap toegebracht. Voorts moet de Russische verontwaardiging en verontrusting over de oostwaartse uitbreiding van de NAVO en over de recente oorlog van de westerse alliantie tegen Servië niet onderschat worden.

In de persoonlijke contacten met westerse leiders is Poetin een heel andere man dan zijn voorganger. Terwijl de extraverte Jeltsin president Clinton meteen 'mijn vriend Bill' noemde, zal Poetin een afstandelijke en zakelijke relatie aanhouden. Het weekblad Itogi schreef over de Amerikaanse houding ten opzichte van Poetin: 'Poetin is een slechtere keuze dan de Amerikanen zouden hebben gewild, maar toch stukken beter dan had kunnen zijn.'

De eerste woorden van Poetin over het buitenlandse beleid zijn ook allesbehalve verontrustend. 'Ons doel is een vrede die aan de belangen van de gehele internationale gemeenschap recht doet.' Over de relatie met Europa zegt Poetin: 'Rusland is een betrouwbare, constructieve en voorspelbare partner in de opbouw van een Groot Europa. Onze politiek zal eerlijk, open en transparant blijven' De buitenlandse politiek van Rusland wordt gebaseerd op de principes van 'systematisch en consequent optreden'.

Kernwapens
Natuurlijk blijft Rusland een eigen lijn volgen in de buitenlandse politiek, die recht moet doen aan de nationale belangen en mogelijkheden. In het buitenlandse beleid van het regime-Poetin zijn enkele hoofdlijnen te ontwaren:

• Het concept van de 'multipolaire wereld'. Na de periode van de Koude Oorlog is er in de praktijk één mondiale supermacht overgebleven, de Verenigde Staten. De Russen accepteren echter niet dat de 'bipolaire wereld' van de Koude Oorlog wordt vervangen door een 'monopolaire wereld' onder suprematie van de VS. In de conceptie van de Russen zijn er in de moderne wereld meerdere machtscentra ontstaan: Amerika, Rusland, China, India, de Europese Unie en de islamitische wereld.
• De Verenigde Naties dienen veruit het belangrijkste instituut in de internationale politiek te zijn. Deze Russische wens is begrijpelijk: in de Veiligheidsraad van de VN kan Rusland met de minste middelen het grootste resultaat bereiken in haar buitenlandse politiek. Wat zeker niet mag gebeuren is dat de NAVO eenzijdig taken op het gebied van de handhaving van vrede en veiligheid naar zich toetrekt, zoals gebeurde met de bombardementen op Servië.
• Het land heeft een nieuwe militaire doctrine nodig, waarin kernwapens weer een belangrijker rol moeten spelen. De Russische kernwapens mogen worden ingezet tegen een buitenlandse agressor die atoomwapens gebruikt, maar ook 'als antwoord op grootschalige agressie met de toepassing van gebruikelijke wapens in het geval van kritieke situaties voor de nationale veiligheid van de Russische Federatie en haar bondgenoten'. Zoals het dagblad Nezavisimaja Gazeta opmerkte: de functie van de Russische kernbewapening verschuift van 'scherm' naar 'zwaard'.
• De nieuwe militaire doctrine noopt tot bijzondere aandacht voor de ontwapeningsverdragen. Behalve dat de Staatsdoema nog steeds niet het START-II-verdrag heeft ondertekend, is er zeer grote ongerustheid over het Amerikaanse voornemen het ABM-verdrag van 1972 (over het verbod op antiballistische raketten) 'aan te passen'. De Russen vrezen vooral dat een eventuele nieuwe Republikeinse president het Star Wars-programma weer uit de mottenballen haalt.
  Ideaal vanuit Russische positie is het onvoorwaardelijke voortbestaan van het ABM-verdrag in combinatie met de uitwerking van een nieuw START-III-verdrag, dat moet leiden tot zowel inkrimping als modernisering van het kernwapenbestand. De beleidsmakers vinden het thans zeer spijtig dat als tussenstap het START-II-verdrag niet is geratificeerd.
• Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie wordt het buitenland opgedeeld in het 'nabije buitenland' (de voormalige sovjetrepublieken) en het 'verre buitenland' (de rest van de wereld). In het buitenlandse beleid zijn extra belangrijk: de elf andere landen van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) en het Westen.
  'Het GOS was en blijft voor Rusland een absolute prioriteit', aldus Leonid Dratsjevski, de Russische minister voor GOS-zaken. Het GOS moet uitgroeien tot een vrijhandelszone en op veiligheidsgebied tot een 'mini-Warschaupact'. De integratie binnen het GOS moet 'met verschillende snelheden' en 'op verschillende niveaus' kunnen plaatsvinden.
  Het beste voorbeeld van een snelle en intensieve vorm van integratie op subniveau is de nieuwe Unie tussen Rusland en Wit-Rusland. Het Westen is natuurlijk extra belangrijk vanwege de financiële hulp en de gevoelde dreiging van de uitbreiding van de NAVO met voormalige Warschaupact-landen.

Begrip
Bovenstaande contouren van het Russische buitenlandse beleid vormen een wat vreemde mix van realisme en wensdenken - realisme over de tanende machtspositie van Rusland in de wereld en wensdenken met betrekking tot de invloed die het land toch nog buiten de landsgrenzen kan uitoefenen. De gemaakte keuzes zijn keuzes uit noodzaak, bedoeld om te redden wat er nog te redden valt nu Rusland economisch en militair in een crisis verkeert en zijn oude status van supermacht heeft verloren.

In het Westen moet men begrip kunnen opbrengen voor de hedendaagse benarde positie van Rusland in de internationale politiek. Deze valt kortweg te omschrijven als twee complexen: een omsingelingscomplex en een minderwaardigheidscomplex.

De voormalige bondgenoten uit het Warschaupact en de drie Baltische republieken drijven weg richting NAVO. Zelfs GOS-lidstaten beginnen met de NAVO te flirten, zoals Oekraïne, Moldova, Georgië en Azerbeidzjan. In het oosten is er de dreiging van een economisch en demografisch expanderend China. De oude sovjetdoctrine dat Rusland gelijktijdig weerstand moet kunnen bieden aan alle mogelijke externe bedreigingen valt vandaag de dag economisch en militair absoluut niet meer te handhaven.

In Rusland zijn de analytici en wetenschappers op het gebied van de internationale betrekkingen behoorlijk pessimistisch (of realistisch?) over de machtspositie van Rusland in de wereld. Zo ziet de directeur van het Amerika- en Canada-Instituut van de Russische Academie van Wetenschappen, Sergej Rogov, een 'kolossale asymmetrie' in de hedendaagse Amerikaans-Russische betrekkingen.

Typerend zijn ook de woorden van Andrej Kokosjin, oud-voorzitter van het Staatscomité voor de Militaire Industrie en thans hoogleraar internationale betrekkingen aan de Moskouse Staatsuniversiteit: 'Zonder machtige sprong vooruit in de Russische economie zal het in de nabije toekomst zelfs niet meer mogelijk zijn onze nucleaire status te behouden.'

Verder wijzen zij op het gevaar van de 'fetisjering' van de atoombewapening. Wat kunnen atoomwapens uitrichten tegen gesignaleerde bedreigingen voor de nationale veiligheid als etnische conflicten, terrorisme en georganiseerde criminaliteit?

Wat betreft zijn buitenlandse politiek bevindt Rusland zich in een pijnlijk omschakelingsproces van supermacht naar regionale grootmacht, waarbij de verdediging van die nieuwe status ook nog een flinke kluif is. De Koude Oorlog komt in ieder geval niet meer terug: Rusland is economisch en militair niet meer in staat de rol van supermacht te spelen. En voor het Westen ontstaan er belangrijker veiligheidsvraagstukken dan de relatie met Rusland.