Groeiend wantrouwen jegens de islam

René Does

Samen met de Russische orthodoxie, het jodendom en het boeddhisme behoort de islam tot de vier zogenoemde traditionele godsdiensten van Rusland. Deze status geeft juridische en organisatorische voordelen boven niet-traditionele religies. Dat geldt ook voor de islam in Rusland. De Russische islamitische gemeenschap is de laatste jaren echter vooral in de verdediging.

Ook in Rusland is sprake van groeiend wantrouwen jegens de islam. Dit is het gevolg van de aanslagen van 11 september in Amerika, de oorlog in Tsjetsjenië en de Tsjetsjeense terreuraanslagen die tot in het hart van Rusland, de hoofdstad Moskou, worden uitgevoerd. Gebeurtenissen als de gijzeling tijdens de musical Nord-Ost verleden jaar oktober en de zelfmoord-aanslag door Tsjetsjeense vrouwen tijdens een groot Moskous popfestival afgelopen zomer wakkeren de ‘islamofobie’ onder de Russen flink aan.

Zowel de autoriteiten als de meerderheid van de bevolking zien de islamitische wereld tegenwoordig in de eerste plaats als een bedreiging voor de veiligheid en de maatschappelijke orde. President Poetin koos na 11 september duidelijk de kant van Amerika en het Westen.

Zo heeft Rusland nu zijn eigen hoofddoekjesdebat. Op 15 mei van dit jaar kregen tien Tataarse moslimvrouwen het bij het Opperste Gerechtshof voor elkaar dat de verplichting om zonder hoofdbedekking op een pasfoto te staan, werd afgeschaft. De autoriteiten en de meeste Russen reageerden verontwaardigd op deze uitspraak van het gerechtshof. Algemeen geldt dat op een pasfoto het gezicht, een oor, de hals en het haar zichtbaar moeten zijn, dus waarom zou dit in het seculiere Rusland niet voor moslimvrouwen gelden?

Rusland is een veelvolkerenstaat met etnische deelrepublieken. In zeven van de 89 regio’s vormen moslims de meerderheid van de bevolking, namelijk in Tatarstan, Basjkortostan, Dagestan, Tsjetsjenië, Ingoesjetië, Kabardino-Balkarië en Karatsjajevo-Tsjerkessië. Anders dan bij ons is de islam in Rusland een inheemse islam. De moslims in Rusland zijn géén immigranten.

Hoeveel moslims wonen er in Rusland? Deze vraag is veel makkelijker gesteld dan beantwoord. Er zijn verschillende cijfers: ruim 28 miljoen mensen (20 procent van de bevolking), twintig miljoen en achttien miljoen. Het meest genoemde cijfer is twintig miljoen moslims.

Het dagblad Izvestija kwam op 17 oktober 2001 echter met een hecht doortimmerde berekening waarin het aantal Russische moslims veel lager uitkwam. Op basis van de volkstelling van 1989 kwam de krant op een totaal van twaalf miljoen Russische staatsburgers onder de islamitische volkeren. Als gevolg van een beetje immigratie en een hoger geboortecijfer wil de krant het cijfer verhogen tot dertien miljoen moslims nu. Dertien miljoen mensen is negen procent van de Russische bevolking. Seizoenarbeiders uit islamitische voormalige sovjetrepublieken, waarvan de Azeri met tegen de één miljoen veruit de grootste groep zijn, rekent Izvestija niet mee. Hopelijk geven de resultaten van de volkstelling van vorig jaar, die binnenkort officieel worden gepresenteerd, uitsluitsel over het aantal moslims in Rusland.

In Rusland leven grofweg twee islamitische gemeenschappen: de Tataarse rond de middenloop van de Wolga en de Kaukasische in de Noord-Kaukasus. De Tataarse gemeen-schap is gematigder dan de Kaukasische. Moslimfundamentalisme komt alleen voor in enkele afgelegen bergdorpen in Dagestan. Moslimfundamentalisme wordt in Rusland in de regel ‘wahhabisme’ genoemd, naar de strenge Saoedi-Arabische versie van het geloof.

Ook in Rusland presenteren commentatoren en politicologen zowel gematigde als alarmistische visies op de invloed van de islam en zijn aanhangers in het eigen land en in de wereld. Niet gehinderd door politieke correctheid, want dat verschijnsel bestaat nauwelijks in Rusland, kunnen de alarmisten in het debat tot ronduit apocalyptische voorspellingen over de toekomst komen. De eerste reactie van Izvestija op de aanslagen van 11 september luidde: ‘Eén miljard christenen staan tegenover één miljard moslims.’

Sterker dan bij ons wordt in Rusland het maatschappelijke debat over de islam in termen van beschaving en demografie gevoerd. De historicus Anatoli Oetkin van het Amerika- en Canada-Instituut van de Russische Academie van Wetenschappen voorspelt dat het Westen door vergrijzing en immigratie uit de islamitische wereld hetzelfde lot zal ondergaan als het Romeinse Rijk, dat werd uitgehold door de Barbaren. ‘De wieg van de westerse beschaving zal ook zijn graf worden.’

Het Westen - en ook Rusland - begrijpt de gevaren niet die het bedreigen, aldus Oetkin. ‘Het ongelooflijk rijke maar demografisch kleiner wordende Noorden krijgt te maken met het onder armoede en overbevolking lijdende Zuiden.’ Alleen de Verenigde Staten kunnen die ontwikkeling tegenhouden: daar zal de bevolking flink blijven groeien. Amerika heeft bovendien andere immigranten, Aziaten en Zuid-Amerikanen, die beter integreren in de samenleving. Volgens Oetkin zullen de mondiale conflicten in de 21ste eeuw verbonden zijn aan religieuze en culturele loyaliteiten.

Even apocalyptisch over Rusland en het Westen is de vooraanstaande socioloog Igor Bestoezjev-Lada. Hij denkt vooral in demografische termen. Als gevolg van de verstedelijking neemt de natuurlijke bevolkingsgroei in heel Europa af. Daarbij zal er vanuit het agrarische Zuiden een permanente demografische druk voelbaar zijn. ‘Daarom is er in de wereld een aanhoudende strijd gaande die ik de Vierde Wereldoorlog noem’, aldus Bestoezjev-Lada. Die nieuwe wereldoorlog begon volgens hem in het midden van de jaren zeventig in Libanon. Hij ziet ook in het Kosovo-conflict tussen het vergrijzende Servië en de kinderrijke Kosovo-Albanezen een strijdtoneel van die nieuwe wereldoorlog.

Ondertussen spreekt de islamitische gemeenschap van Rusland absoluut niet met één stem. De moslims zijn ideologisch, organisatorisch en op persoonlijk vlak sterk verdeeld en versplinterd. Islamitische partijen, bewegingen en besturen komen op en verdwijnen even snel weer van het toneel.

De belangrijkste gesprekspartner van de overheid binnen de islamitische gemeenschap was tot voor kort moefti Talgat Tadjoeddin van het Centrale Islamitische Geestelijke Bestuur. Maar omdat hij na de inval in Irak opriep tot een heilige oorlog tegen Amerika, laat de Russische overheid hem links liggen. Zijn rol is nu overgenomen door Ravil Gajnoetdin van de gematigde Russische Raad van Moefti’s.

De luidruchtigste Russische moslimfundamentalist is Heidar Jemal, het hoofd van de Russische afdeling van het Islamitische Comité, dat in 1993 in Soedan werd opgericht. ‘De islam en het westerse globalisme zijn twee tegengestelde versies van het globalisme, en er is geen ruimte voor beide in de wereld’, zei Jemal onlangs tegen de Moscow Times.

Verder blijken moslims in Rusland het tegenwoordig goed te kunnen vinden met de communisten en enkele communistische ideeën aan te hangen. Het sterke groepsdenken in de islamitische cultuur heeft raakvlakken met de collectivistische ideologie van de communisten.

De bekendste islamoloog van Rusland, hoogleraar Aleksej Malasjenko, stelt echter dat de islamitische gemeenschap van Rusland een ‘sterke immuniteit’ heeft tegen radicale denkbeelden van buiten. De wedergeboorte van de islam na de atheïstische communistische tijd is volgens hem een ontwikkeling met positieve kenmerken. Hij wijst er bijvoorbeeld op dat de president van Tatarstan, Mintimer Sjajmijev, sinds kort een nieuwe ‘Euro-islam’ propageert: een islam die de moderniseringsprocessen in de wereld in het eigen geloof wil incorporeren.