Sociaal-democratie geen succes in Rusland

Bea Mieris

In de meeste Oost-Europese landen zijn na de ondergang van het communisme krachtige en aansprekende sociaal-democratische partijen ontstaan. In Rusland echter niet. Ook Michaïl Gorbatsjov, die zich al jaren inzet voor de ontwikkeling van de sociaal-democratie in Rusland, het tot nu toe niet gelukt. Waarom zien de Russische kiezers vooralsnog niets in de sociaal-democratie?

De Russische sociaal-democratie heeft een bijzondere ontwikkeling doorgemaakt. In de tsaristische tijd leidde een breuk in de sociaal-democratische gelederen tot twee uiteenlopende stromingen: bolsjewisme en mensjewisme. De eerste stroming ontwikkelde zich tot een agressieve revolutionaire partij, die een groot deel van de wereldgeschiedenis van de twintigste eeuw zou bepalen. De tweede stroming speelt tot op de dag van vandaag een marginale rol.

Vanaf de Dekabristen-opstand in 1825 kwamen verschillende revolutionaire bewegingen in opstand tegen het traditionele en autocratische bewind van de tsaren. Hieruit kwam ook de sociaal-democratische beweging voort.

De eerste sociaal-democratische groepering, Tsjorny Peredel (Zwarte Herverdeling), werd in 1879 opgericht door Georgi Plechanov (1857-1918) en Paul Akselrod (1850-1928). Ze geloofden dat Rusland de weg van het kapitalisme en van politieke liberalisering zou ingaan, om zich in een later stadium tot een socialistische maatschappij te ontwikkelen.

Met de komst van de industrialisatie in het overwegend agrarische en onderontwikkelde land en daarmee de kapitalistische ontwikkeling werden de sociaal-democraten steeds actiever. Ze probeerden arbeiders de beginselen van het marxisme bij te brengen en ondersteunden arbeidersstakingen.

De eerste strijdbond werd in 1895 opgericht door Julius Martov (1873-1923) en Vladimir Lenin (1870-1924). In 1898 kwam uit de marxistische beweging de Russische Sociaal-Democratische Arbeiderspartij voort. Vijf jaar later viel de partij al uiteen, omdat de leden het niet eens konden worden over de organisatie en de te volgen koers.

De bolsjewieken onder leiding van Lenin kozen voor een gedisciplineerde, centralistische en hiërarchische organisatie. Het gebruik van geweld werd niet geschuwd. Intellectuele beroepsrevolutionairen moesten arbeiders en boeren mobiliseren om met behulp van een revolutie een socialistische maatschappij te verwezenlijken. Lenin koos derhalve voor een mengvorm van elementen van het marxisme en van de radicaal revolutionaire volksbeweging.

De mensjewieken onder leiding van Martov kozen voor een brede en vreedzame partij en voor een gematigd marxistische koers. Ze vonden dat in samenwerking met de liberale bourgeoisie eerst het tsaristische regime omvergeworpen diende te worden en dat er vervolgens een liberaal-kapitalistisch regime moest ontstaan. Na een verdere kapitalistische ontwikkeling en de toename van het aantal arbeiders zou de socialistische revolutie door arbeiders plaatsvinden met als doel een socialistische samenleving. Ze richtten zich op het gedachtegoed van de Duitse sociaal-democratie.

De mensjewieken stimuleerden het eigen initiatief van arbeiders door de oprichting van allerlei arbeidersorganisaties, zoals vakbonden, coöperatieven, hulpfondsen en bibliotheken. De mensjewieken hadden hun aanhang met name onder de lagere adel en stedelingen (vaklieden en intellectuelen). Laaggeschoolde arbeiders voelden zich meer verbonden met de bolsjewieken.

Communisten
Het Russische leger leed zware verliezen in de Eerste Wereldoorlog. Veel soldaten deserteerden en keerden huiswaarts. Door de zeer slechte economische en sociale situatie waren stakingen en demonstraties aan de orde van de dag. Bij een broodoproer in februari 1917 verloor tsaar Nicolaas II de steun van het leger. Hij deed afstand van de troon.

Hiermee eindigde het eeuwenoude tsarisme en ontstond er een machtsvacuüm in Rusland. Twee instituties probeerden leiding te geven aan het land: de Voorlopige Regering en de Sovjet van Petrograd. In beide organen speelden de mensjewieken een belangrijke rol. Door interne onenigheid over de te volgen koers, de ruzies met de liberalen in de Voorlopige Regering en de alsmaar verslechterende sociale en economische situatie waren de mensjewieken niet in staat een geloofwaardig beleid uit te dragen.

De Russische bevolking was moe van de armoede, de verschrikkingen van de oorlog en de zwakke politiek van de mensjewieken en de liberalen. Op 25 en 26 oktober 1917 voerden gewapende arbeiders, soldaten en matrozen een staatsgreep uit. De radicale bolsjewieken hadden de macht gegrepen en zouden die niet meer uit handen geven. De bolsjewieken, die zichzelf communisten gingen noemen, stelden een machtsmonopolie in voor de eigen partij.

De rol van de mensjewieken was uitgespeeld. Pas na het aan de macht komen van Michaïl Gorbatsjov (1931) in 1985 veranderde het politieke, economische en sociale klimaat. Door zijn hervormingspolitiek kreeg Rusland een meerpartijensysteem.

Allerlei bewegingen en groeperingen met uiteenlopende achtergronden werden actief in Rusland, waaronder de Sociaal-Democratische Partij van de Russische Federatie. Deze partij functioneerde echter niet goed doordat zij verschillende stromingen (socialisten, centralisten en sociaal-liberalen) binnen haar gelederen telde.

Gorbatsjov wilde de communistische partij omvormen tot een democratische socialistische partij. Uit verschillende redevoeringen en boeken blijkt dat Gorbatsjov met zijn ideeën aan het einde van zijn regeerperiode dicht in de buurt kwam van de principes en waarden van de Socialistische Internationale. Gorbatsjov bleef echter vasthouden aan een regulerende rol voor de communistische partij op politiek en economisch gebied en kon daarom niet als een sociaal-democraat beschouwd worden.

Door de mislukte staatgreep van orthodoxe communisten in augustus 1991 en de machtsovername door Boris Jeltsin (1931) zal nooit bekend worden of Gorbatsjov zijn communistische partij geleidelijk zou hebben omgevormd tot een sociaal-democratische partij. In ieder geval is Gorbatsjov nu een van de belangrijkste sociaal-democratische leiders van Rusland.

Jabloko
Jeltsin, die in juni 1991 tot president van Rusland werd gekozen, probeerde door middel van een schoktherapie een markteconomie tot stand te brengen. Zijn radicaal liberale koers stuitte spoedig op veel weerstand van het parlement en de bevolking. Het waren met name de communisten en nationalisten die zich tegen het beleid van Jeltsin keerden.

In december 1993 werden in Rusland een referendum over een nieuwe grondwet en parlementsverkiezingen gehouden. De constitutie, die door het Jeltsinkamp was ontworpen, werd door een nipte meerderheid van de Russen aangenomen.

Aan dit referendum ging een bloedige machtsstrijd tussen president en parlement vooraf, die in het voordeel van Jeltsin werd beslecht. De Russische president beschikte voortaan over vergaande bevoegdheden. Hij wijst de premier en de ministers aan, kan de wetgevende macht en de regering ontslaan en het vetorecht hanteren. Door de constitutie van 1993 nam de invloed van het parlement en daarmee die van de politieke partijen af.

De verkiezingen van december 1993 leverden weinig op voor de sociaal-democraten. De enige succesvolle partij die raakvlakken had met de sociaal-democratie en die sociaal-democraten in haar gelederen had, was Jabloko, met Grigori Javlinski (1952) als partijleider. De nationalistische Russische Liberaal-Democratische Partij (LDPR) van Vladimir Zjirinovski (1946) deed het goed in deze verkiezing. Dit was de reactie van de bevolking op de schoktherapie en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

De omstandigheden voor een sociaal-democratische beweging waren moeilijk. De Russen steunden de sociaal-democraten niet, omdat deze in hun ogen veel gemeen hadden met de liberalen die het land bestuurden. Beide bewegingen stonden voor democratie, burgerlijke vrijheden, mensenrechten en de markteconomie. Dat laatste had hen tot dan toe weinig goeds gebracht. Door de economische crisis was er geen geld voor sociale doeleinden.

Er werden in Rusland in de loop van de jaren '90 vele politieke partijen opgericht, waaronder ook een aantal sociaal-democratische, zoals de Russische Sociaal-Democratische Unie en de Russische Partij van de Sociaal-Democratie. Het bleek moeilijk de krachten te bundelen.

De parlementsverkiezingen van 1995 waren wederom geen succes voor de sociaal-democraten. De coalitie Sociaal-Democratie, die bestond uit enkele sociaal-democratische organisaties, slaagde er met 0,13 procent van de stemmen niet in de kiesdrempel van 5 procent te halen. Jabloko was wel succesvol en werd net als in 1993 de vierde partij van het land. Het blok van Ivan Rybkin (1946), een centrum-linkse coalitie met daarin verschillende socialistische en sociaal-democratische organisaties, behaalde slechts 3 zetels via het districtenstelsel. De Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF) van Gennadi Zjoeganov (1944) behaalde een klinkende overwinning met 157 van de 450 zetels. Veel stemmers die in 1993 uit onvrede op de LDPR hadden gestemd, gaven hun stem nu aan de communisten.

De parlementsverkiezingen van 1999 brachten andermaal geen succes voor de sociaal-democraten. Het electoraal blok Sociaal-Democraten behaalde 0,1 procent van de stemmen. Jabloko lijkt een constante factor binnen het Russische politieke landschap te zijn geworden. Deze partij nam opnieuw plaats in de Doema, maar deze keer zonder sociaal-democratische kandidaten. Het was weer de KPRF die de overwinning behaalde met 113 zetels. De door het Kremlin gesteunde nieuwe centrumpartij Jedinstvo (Eenheid) deed het goed, dankzij de populariteit van Vladimir Poetin (1952), die in augustus 1999 als premier werd aangesteld.

Een vreemde overwinning voor een partij die pas enkele weken bestond en geen organisatie of programma had. Hun enige troef was Poetin, waarvan gezegd werd dat hij Rusland zou redden door met strakke hand te regeren. Op 26 maart 2000 werd Poetin meteen met een absolute meerderheid van stemmen tot president van Rusland gekozen.

In maart 2000 werd de Russische Verenigde Sociaal-Democratische Partij (RVSDP) opgericht. Het streven van deze partij, met Michaïl Gorbatsjov als voorzitter, was het bundelen van alle Russische sociaal-democratische partijen om de marginale politieke positie van de sociaal-democraten te doorbreken.

Of de RVSDP bestaansrecht heeft valt nog te bezien. Na het in werking treden van de wet op de politieke partijen in juni 2001 hebben partijen twee jaar de tijd om aan een aantal voorwaarden te voldoen: minimaal 100 leden in minstens de helft van de 89 regio's en een totaal aantal leden van minstens 10.000. Verder mogen alleen nog politieke partijen deelnemen aan de verkiezingen. Het doel van Poetin is het partijenlandschap te stabiliseren en centraliseren.

Gorbatsjov verwachtte blijkbaar niet dat zijn RVSDP voor registratie in aanmerking zou komen. In november 2001 fuseerde zijn partij met de Russische Partij van Sociaal-Democraten van de gouverneur van de provincie Samara, Konstantin Titov, en andere sociaal-democratische en socialistische belangstellenden. De partij heet nog steeds de Verenigde Sociaal-Democratische Partij.

Het is echter niet gelukt alle sociaal-democratische en socialistische bewegingen te groeperen. Er lijkt geen einde te komen aan het oprichten van sociaal-democratische partijen.

Geen vertrouwen
Er bestaat geen invloedrijke sociaal-democratische partij in Rusland, omdat de sociaal-democratische politici er niet in stagen het vertrouwen van de bevolking te winnen. Dit was een historisch en is een actueel verschijnsel.

De kenmerken van de mensjewieken en de huidige sociaal-democraten komen opmerkelijk overeen: samenwerking met liberalen, weinig aanhang onder laaggeschoolden en onder de middenklasse, concurrentie van radicalere linkse partijen en onderlinge verdeeldheid. Ook het autoritair politieke en slecht ontwikkelde sociaal-economische klimaat waarin ze moesten en moeten opereren is vergelijkbaar.

Dat de sociaal-democraten geen vertrouwen genieten onder de bevolking blijkt overduidelijk uit de verkiezingsuitslagen. De Russische bevolking heeft überhaupt weinig vertrouwen in politieke partijen. De meeste Russen hebben genoeg van de criminaliteit, corruptie en vriendjespolitiek, het machtsmisbruik en de permanente economische crisissituatie. Het verlangen naar orde en stabiliteit is groot. Voor veel Russen is president Poetin de juiste man op de juiste plaats.

Het politieke klimaat is op dit moment ongeschikt voor een sociaal-democratische partij die oprecht de principes van de sociaal-democratie aanhangt. Een sociaal-democratische partij die op een transparante en op consensus gerichte wijze via het parlement en de regering sociaal beleid wil voeren, past vooralsnog niet bij de Russische samenleving.

Poetin heeft beloofd orde en gezag terug te brengen in de maatschappij, de misstanden op veiligheids- en sociaal gebied aan te pakken, juridische hervormingen te realiseren en een hervormingsgezind economisch beleid door te voeren. Mocht hem dit lukken, dan zou er op termijn een ordelijker en socialere samenleving kunnen ontstaan, waarin de Russen zich veiliger en prettiger voelen en waardoor ze gemotiveerder zouden kunnen raken zich voor de maatschappij in te zetten. Dan zou er een civil society kunnen ontstaan. Economische voorspoed zal de weg moeten openen voor sociale wetgeving.

In een dergelijke situatie kan een sociaal-democratische partij een belangrijke rol spelen. Dat lukt natuurlijk niet als de sociaal-democraten verdeeld blijven over de te volgen richting. Met een gematigder politiek en economisch klimaat en de groei van een middenklasse zal de invloed van communistische en nationalistische partijen afnemen, waardoor de kans toeneemt dat burgers op middenpartijen als de sociaal-democraten zullen stemmen.

Wellicht kan er een parlementaire democratie ontstaan en kan de macht van de president op termijn worden ingeperkt. Deze optie lijkt nu nog onwaarschijnlijk, maar is in een milder klimaat misschien wel mogelijk. Hoe dan ook, er is in Rusland nog een lange weg te gaan voor de sociaal-democraten.

Bea Mieris is Ruslanddeskundige en onlangs afgestudeerd op het onderwerp 'Sociaal-democratie in Rusland'