Whodunnit in Turkmenistan

René Does

Turkmenistan behoort tot de meest gesloten en bizarre landen ter wereld. Het heeft in de persoon van president voor het leven Saparmoerad Nijazov een despotische heerser, die zich de eretitel 'Turkmenbasji de Grote' (Vader van de Turkmenen de Grote) heeft aangemeten. Op 25 november 2002 vond een mislukte moordaanslag op Nijazov plaats.

Nijazov was de ochtend van de 25ste november op weg naar zijn presidentiële paleis in Asjchabad vanuit zijn woonpaleis in Arsjabil, dat op dertig kilometer van de hoofdstad ligt. In een buitenwijk van Asjchabad werd de presidentiële auto door een KAM-vrachtwagen klemgereden en beschoten. De auto wist de hinderlaag snel te ontlopen en Nijazov kwam ongedeerd op zijn werk aan.

Sterker nog, Nijazov verklaarde niets van de aanslag te hebben gemerkt. Wel wist hij meteen wie er schuldig waren: de Turkmeense oppositie in de diaspora onder leiding van oud-minister van Buitenlandse Zaken Boris Sjichmoeradov. Snel werden 27 mensen gearresteerd, onder wie drie Tsjetsjenen en een Amerikaans-Moldavische zakenman.

Nijazov, die de Centraal-Aziatische republiek al sinds de communistische tijd leidt, heeft zijn imago van zonderlinge despoot te danken aan zijn steeds groteskere persoonsverheerlijking. Zijn naam kom je op alle openbare plekken tegen, zijn portret siert de Turkmeense bankbiljetten en in de steden worden metershoge afbeeldingen van de man door de bevolking rondgereden.

Afgelopen jaar voerde hij voor de maanden van het jaar en de dagen van de week zelfs nieuwe namen in, onder meer ter ere van hemzelf en zijn moeder, die bij de grote aardbeving bij Asjchabad in 1968 is omgekomen. Zo worden januari nu turkmenbasji, april kurbansultan (de naam van zijn moeder) en december bitaraplyk (neutraliteit) genoemd.

In 2001 publiceerde Nijazov het boek Roechname, een 'geestelijke gids' voor het Turkmeense volk, die volgens een minister de tekortkomingen van de Bijbel en de Koran opvangt. Uitvoerige bestudering van Roechname is in alle onderwijsinstellingen verplicht.

Turkmenistan gaat in zijn buitenlandse politiek grondwettelijk van neutraliteit uit. Het basjisme van het regime-Nijazov is een vreemde mix van Noord-Koreaanse bunkermentaliteit, heilsbelofte en Brezjneviaanse verzorgingsstaat (geen welvaart, wel zekerheid). De meeste Turkmenen zijn arm, maar huisvesting, gas, water en elektriciteit zijn gratis.

Nijazovs hoofdverdachte Sjichmoeradov is een paar jaar geleden in ongenade gevallen toen zijn populariteit die van de president dreigde te overschaduwen. Sjichmoeradov vluchtte naar Moskou en vormde met andere vluchtelingen een kleine oppositie in diaspora.

Op 29 december werd Sjichmoeradov plotseling op de Turkmeense televisie vertoond, met opgezwollen gezicht en onder invloed van psychedelica. Hij 'bekende' een heroïnejunk en complotteur te zijn die de hoogst mogelijke straf verdient: levenslang. Volgens de Turkmeense politie was Sjichmoeradov enkele dagen vóór de aanslag geïnfiltreerd in het land, maar de gevangen oud-minister verklaarde zelf zich te hebben overgegeven om de zware vervolging van achtergebleven familie en vriendenkring te stoppen.

De versie van het gebeuren van Nijazov wordt ernstig betwijfeld. Vele andere mogelijke daders passeerden reeds de revue. Zoals Rusland, dat zeer ontevreden is over de slechte behandeling van de Russischtalige minderheid en de Turkmeense neutraliteit en eigenzinnigheid. Of buurland Oezbekistan om dezelfde redenen.

Het zou de Turkmeense geheime dienst kunnen zijn geweest vanwege de vele zuiveringen in zijn gelederen en het landsbestuur. Nijazov heeft inmiddels veel vijanden gemaakt, waardoor zijn bewind vermoedelijk minder standvastig is dan het lijkt.

Of Nijazov heeft de aanslag zelf bedacht. Had hij tenslotte niet verklaard niets van de aanslag te hebben gemerkt. In stalinistische traditie kan hij dan de teugels nog strakker aanhalen.

Vooral de Russische media denken dat er van een entsirovka door Nijazov zelf sprake is. Er wordt gesteld dat er veel vaker van zulke ensceneringen zijn geweest door GOS-presidenten. Zo'n aanslag organiseren kost niet veel en heeft maximaal effect, concludeerde het Russische weekblad Novoje Vremja onlangs.

Er is ook een aanslag geweest op de Oezbeekse president Islam Karimov (februari 1999), er zijn meldingen van vier aanslagen op Poetin en de tel van het aantal mislukte aanslagen op de Georgische president Edoeard Sjevardnadze is kwijtgeraakt. Bij alle aanslagen zijn de presidentiële doelen tot nu toe ongedeerd ontkomen.