De opkomst van presidentiële dynastieën

René Does

De presidenten van de vijf voormalige sovjetrepublieken in Centraal-Azië hebben de recente ontwikkelingen in de Kaukasus op de voet gevolgd. In Azerbeidzjan werd president Heydar Alijev op 15 oktober opgevolgd door zijn zoon Ilham. Kort daarna moest de Georgische president Edoeard Sjevardnadze in de zogenoemde Rozenrevolutie plaatsmaken voor Michaïl Saakasjvili. Het behoeft geen betoog dat de presidenten van de Centraal-Aziatische republieken de voorkeur geven aan het eerste scenario.

Nu hoeven de leiders van Centraal-Azië zich niet direct zorgen te maken om een herhaling van de Georgische gebeurtenissen in hun land. Zij zitten stevig in het zadel en houden oppositionele groeperingen en individuen hard onder de duim.

De Centraal-Aziatische presidenten hebben nauwlettend het 'Azerbeidzjaanse scenario' van machtsoverdracht gevolgd, want Azerbeidzjan is als eerste voormalige sovjetrepubliek een presidentiële dynastie geworden. Worden presidentiële dynastieën een gebruikelijke bestuursvorm op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie?

Dynastieke relaties horen bij de bestuurstraditie in Centraal-Azië. Bovendien zijn de bevolkingen in de regio volgzaam en zijn de presidenten zeer goed in staat de bevolking hun wil op te leggen.

De machtsverhoudingen in de regio worden bepaald door familiale en regionale clanverhoudingen, waardoor de elite van het land er belang bij heeft dat de macht in handen van de regerende familie blijft. Kortom, presidentiële erfopvolging is ook in Centraal-Azië, in navolging van Azerbeidzjan, een realistisch politiek scenario.

Nadat de oude en zieke 80-jarige Heydar Alijev in april van het vorig jaar tijdens een redevoering op televisie voor het oog van de camera's onwel werd, werd het scenario van de erfopvolging definitief. Op 4 augustus werd Ilham Alijev (41) tot premier benoemd en daarmee tot plaatsvervangend president.

Nadat Heydar zich op 2 oktober had teruggetrokken uit de verkiezingsrace, werd Ilham op 15 oktober meteen in de eerste ronde met 77 procent van de uitgebrachte stemmen tot president gekozen. Anders dan in Georgië aarzelden de machthebbers in Azerbeidzjan niet om protestmarsen van de oppositie tegen stembusfraude hardhandig de kop in te drukken. Een kleine twee maanden na Ilhams verkiezing kon 'Baba', Heydar Alijev, met een gerust hart overlijden.

Voorts zullen de Centraal-Aziatische leiders hebben opgemerkt dat Rusland en het Westen, en dan met name de Verenigde Staten, geen bezwaar maakten tegen de erfopvolging in Azerbeidzjan omdat de 'Alijev-clan' de stabiliteit en orde in het land lijkt te garanderen.

Vóór zijn politieke carrière stond Ilham Alijev bekend als een zorgeloze playboy. Ilham is echter wel een intelligente man, die vijf vreemde talen beheerst. Hij werd als dertiger klaargestoomd voor het politieke werk door het voorzitterschap van het Azerbeidzjaanse Olympisch Comité en het vice-directeurschap van de Azerbeidzjaanse staatsoliemaatschappij.

Ilham is getrouwd met één van de mooiste vrouwen van Azerbeidzjan, Mehriban Pasjajeva, de dochter van de Azerbeidzjaanse ambassadeur in de Verenigde Staten. Mehriban voerde de regie over de inauguratieplechtigheid van haar man. Ilham en Mehriban hebben twee dochters van 18 en 16 jaar en een zoon van 5 jaar, die Heydar heet. De twee dochters zijn weer bijzonder mooie meisjes.

In republieken komen dynastieke verhoudingen vaker voor, zeker in het Midden-Oosten en andere delen van Azië. In Syrië zijn de Assads aan de macht en werd de vader opgevolgd door zijn zoon. In Azerbeidzjan werd het presidentiële opvolgingsscenario wel 'het Syrische model' genoemd. Saddam Hoessein wilde zijn zoon Qoesay als zijn opvolger.

Zelfs de machtigste presidentiële democratie ter wereld, de Verenigde Staten, heeft dynastieke trekken. Bij de Democraten zijn de Kennedy's en de Clintons de presidentiële families en bij de Republikeinen natuurlijk de familie Bush.

De autoritaire presidenten van Kazachstan, Oezbekistan, Kirgizstan, Tadzjikistan en Turkmenistan, die allemaal al sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie aan de macht zijn door middel van gemanipuleerde verkiezingen en referenda, denken er inmiddels hard over na om hun bewind aan hun kinderen door te geven.

Een praktisch probleem is echter dat zij rijk gezegend zijn met dochters. President Noersoeltan Nazarbajev van Kazachstan heeft drie kinderen, alle drie dochters: Dariga, Dinara en Alija. Zijn Oezbeekse collega Islam Karimov heeft twee kinderen en dat zijn twee dochters, Goenara en Lola. De Tadzjiekse president Emomali Rachmonov heeft negen kinderen: zeven dochters en twee zonen.

Presidentiële erfopvolging in de vrouwelijke lijn moet in deze traditionele islamitische landen dus mogelijk worden. Om de conservatief denkende bevolking aan het idee te laten wennen worden verwijzingen gemaakt naar de voormalige vrouwelijke presidenten van India (Indira Ghandi) en Pakistan (Benazir Bhoetto).

Een mogelijke uitweg is om de dochters te laten trouwen met betrouwbare mannelijke presidentskandidaten. De presidentiële dochters zijn overigens allemaal aantrekkelijke en intelligente jonge vrouwen.

De kinderen van de presidenten volgen allen eenzelfde soort opleiding en carrière. Zij studeren internationale betrekkingen en verblijven enkele jaren op een Amerikaanse of Engelse topuniversiteit. Vervolgens maken zij carrière in het landelijke bestuur en zakenleven. Geschikte huwelijkskandidaten worden strategisch gezocht op basis van economische en politieke bruikbaarheid.

In Kazachstan lijkt Nazarbajevs oudste dochter, Dariga Nazarbajeva (41), dé kandidaat om haar vader op te volgen. Dariga is een zeer actieve en veelzijdige vrouw. Zij is politicologe, actief in het zakenleven, voorzitster van een landelijk charitatief onderwijsfonds, directeur van het landelijke persbureau Chabar, voorzitster van de Kazachse Journalistenbond, lid van de directieraad van de Internationale Televisieacademie in New York en operazangeres. Ze heeft als operazangeres zelfs opgetreden in het Moskouse Bolsjoj-theater.

Ze ontwikkelt zich tot een koelbloedige politica. In het voorjaar van 2003 richtte zij de maatschappelijke beweging Asar (Wederzijdse Hulp) op, die zich in het najaar omvormde tot een propresidentiële politieke partij. Dariga is voor de tweede maal getrouwd, met Rachat Alijev, de ambassadeur van Kazachstan in Oostenrijk en bij de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE).

Volgens een recente opiniepeiling ziet een meerderheid van de Kazachse bevolking Dariga als een goede opvolgster van haar 63-jarige vader, die overigens nog geen teken heeft gegeven dat hij wil opstappen.

In het buurland Oezbekistan lijkt de opvolgingsvraag sneller aan de orde te zijn, omdat er steeds vaker berichten naar buiten komen dat Islam Karimov met zijn gezondheid kwakkelt. Het lijdt geen twijfel dat Karimov persoonlijk zijn opvolging zal regelen. Dariga's evenknie in Oezbekistan is Karimovs oudste dochter, Goelnara Karimova (33).

Goelnara is de bekendste vrouw in Oezbekistan. Momenteel werkt zij op de Oezbeekse ambassade in Moskou. Haar hobby's zijn gedichten schrijven en juwelen ontwerpen. 'Zij is een wilskrachtige en intelligente afgestudeerde van Harvard University, succesvol in het zakenleven, bezitster van de zwarte band in karate en alleen uiterlijk heeft zij Aziatische trekken', schreef de Russische krant Nezavisimaja Gazeta over haar.

Goelnara vertoont sterke gelijkenis met de Pakistaanse ex-presidente Benazir Bhoetto. Zij is inmiddels ook voor de tweede keer getrouwd. Uit haar eerste huwelijk met Mansur Maksudi, de zakenman die van Karimov het monopolie op de verkoop van Coca-Cola in Oezbekistan kreeg, heeft zij een dochter en een zoon. Het huwelijk liep stuk nadat Maksudi in een groot corruptieschandaal verwikkeld raakte.

Goelnara is hertrouwd met Sadik Safajev, de Oezbeekse minister van Buitenlandse Zaken. Haar man wordt overigens ook getipt als mogelijke opvolger van Islam Karimov.

De Kirgizische president Askar Akajev heeft het geluk dat zijn oudste kind een zoon is. De 26-jarige Ajdar Akajev trouwde zelfs met de jongste dochter van Noersoeltan Nazarbajev, Alija, maar dit huwelijk viel snel uiteen.

Ajdar is hertrouwd met een journaliste en is de laatste tijd uit de publieke belangstelling verdwenen. President Akajev heeft ook een dochter, Bermet, die getrouwd is met de grootste zakenman van Kirgizstan, de oorspronkelijk uit Kazachstan afkomstige Adil Tojgonbajev. Bermets man wordt getipt als mogelijke opvolger van Askar Akajev, die in december 2005 zijn twee grondwettelijk toegestane regeertermijnen vol maakt.

Maar ook in Kirgizstan wordt steeds vaker een vrouw als opvolger van Akajev genoemd, en wel zijn echtgenote! De Kirgizische first lady, Majram Akajeva, zou je de 'Hillary Clinton van Kirgizstan' kunnen noemen. Op de achtergrond heeft deze intelligente en doortastende vrouw veel invloed op haar man. Majram schrijft kinderboeken, sociologische werken en publiceert op haar eigen vakgebied, de mechanica. Zij doet aan liefdadigheid en treedt de laatste tijd aan de zijde van haar man in de politieke openbaarheid.

In de Centraal-Aziatische republieken Tadzjikistan en Turkmenistan wordt nauwelijks gesproken over de opvolging van de zittende presidenten. In Tadzjikistan lijkt Emomali Rachmonov zijn presidentiële toekomst tot 2020 te hebben veiliggesteld door afgelopen jaar in een constitutioneel referendum de Tadzjieken te laten instemmen met de uitbreiding van het aantal toegestane presidentiële regeertermijnen van twee naar vier.

De Turkmeense dictator Saparmoerad Nijazov staat niet toe dat er ook maar iets over zijn opvolging gespeculeerd wordt. Hij heeft officieel één zoon en één dochter. Zijn zoon Moerad is een zakenman-playboy die in Wenen woont en die niet geschikt geacht wordt voor een politieke carrière, maar dat werd in eerste instantie ook over Ilham Alijev beweerd. Over Nijazovs dochter is praktisch niets bekend.

Onder de twaalf lidstaten van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) lijkt het scenario van presidentiële erfopvolging zich te beperken tot de zes islamitische republieken: Azerbeidzjan en de vijf Centraal-Aziatische lidstaten.

In de andere zes lidstaten, orthodox-christelijk landen, hebben kinderen soms veel invloed in de landelijke politiek (denk bijvoorbeeld aan Jeltsins dochter Tatjana Djatsjenko), maar is de vorming van een dynastie erg onwaarschijnlijk.

Alleen in Moldova en Wit-Rusland is er een kleine mogelijkheid dat de vaders worden opgevolgd door hun zoon. De zoon van de Moldovische president Vladimir Voronin, Oleg, is de grootste oligarch van het tussen Roemenië en Oekraïne ingeklemde republiekje.

In Wit-Rusland doet president Aleksandr Loekasjenko wat betreft autoritaire regeermethoden niet onder voor zijn Centraal-Aziatische collega's. Loekasjenko heeft twee zonen, van wie de oudste, Viktor Loekasjenko (27), als een kopie op zijn vader lijkt en ook de politieke vaardigheden van zijn vader lijkt te kunnen overnemen.

Presidentiële erfopvolging en de vorming van dynastieën binnen het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie beperkt zich tot de landen met een islamitisch en 'oosters' karakter. Een bevestiging van deze stelling lijkt de ontwikkeling in de Russische islamitische deelrepubliek Basjkortostan (Basjkirië) aan de middenloop van de Wolga.

Daar begint de autoritair regerende president Moertaz Rachimov zijn zoon Oeral naar voren te schuiven als geschikte opvolger. Oeral is de grootste oligarch van Basjkortostan en wordt inmiddels de 'kroonprins' van Basjkortostan genoemd.