Theorie en praktijk van de grondwet

René Does

De Russische president bezit veel macht. Dat het staatshoofd veel macht bezit is een traditie in de Russische politieke cultuur. De grote volmachten van het huidige presidentschap zijn echter geen bedenksel van de 'autoritaire' zittende president Vladimir Poetin zelf, maar van zijn 'liberale' voorganger Boris Jeltsin.

Afgelopen december werd de tiende verjaardag van de Russische grondwet gevierd, waarin het zogenoemde 'superpresidentschap' in de Russische constitutionele verhoudingen is vastgelegd. De nieuwe grondwet werd in een volksreferendum met een nipte meerderheid goedgekeurd op 12 december 1993, gelijktijdig met de verkiezingen voor de eerste Staatsdoema.

Na de ondergang van het communisme en de Sovjet-Unie op het einde van 1991 volgde in de jaren 1992 en 1993 een harde machtsstrijd tussen president Jeltsin en de Opperste Sovjet, het toenmalige parlement van Rusland, en tussen Moskou en de 89 regio's van de Russische Federatie. De landelijke machtsstrijd tussen Jeltsin en het parlement (de 'wettenoorlog') eindigde met de beschieting van het Witte Huis, de zetel van de Opperste Sovjet, in oktober 1993.

Daarna presenteerde Jeltsin een nieuwe grondwet voor Rusland, die dus tot de dag van vandaag functioneert. De beschieting van het conservatieve en 'communistische' parlement en de nieuwe grondwet waren maatregelen die door de internationale gemeenschap, het Westen voorop, werden gebillijkt.

De Russische grondwet heeft vijf belangrijke uitgangspunten. Mensenrechten en burgerlijke vrijheden zijn prima geformuleerd. Rusland is een land met federale staatsverhoudingen. De wetgevende macht ligt bij het parlement, bestaande uit twee kamers, de Staatsdoema en de Federatieraad, die door middel van de Rekenkamer de overheidsuitgaven kunnen controleren. Rusland is een rechtsstaat met drie hoogste gerechtsorganen: het Constitutionele Hof voor constitutionele vraagstukken, het Opperste Gerechtshof voor burgerlijke en strafrechtzaken en het Hof van Arbitrage voor economische geschillen. En Rusland is een presidentiële republiek met een president die door algemene en vrije verkiezingen wordt gekozen.

Eén van de opstellers van de grondwet, de jurist Sergej Sjachraj die tot de entourage van Jeltsin behoorde, schreef in december in het weekblad Argoementy i Fakty dat de nieuwe grondwet bedoeld was als 'ventiel waardoor "politieke overdruk" in juridische banen kon worden gekanaliseerd'. Algemeen zijn staatsrechtdeskundigen van mening dat de Russische grondwet op papier een redelijk goede grondwet is die de constitutionele verhoudingen duidelijk vastlegt.

Voor de president was in de eerste versies van de nieuwe grondwet de rol van 'arbiter' vastgelegd, aldus Sjachraj. Arbiter tussen de wetgevende en de uitvoerende macht en arbiter tussen de landelijke overheid en de regio's. Uiteindelijk kreeg de president grotere volmachten en groeide het Russische presidentschap uit tot een 'superpresidentschap'.

Het begon ermee dat de president in de grondwet wetgevende volmachten kreeg door de mogelijkheid van het uitvaardigen van presidentiële oekazy (decreten). Verder kreeg de president het recht de regering naar huis te sturen zonder instemming van het parlement. De president kreeg voorts grotere informele macht via instellingen als de presidentiële administratie, de Veiligheidsraad en de presidentiële gevolmachtigden in de regio's. Poetin plakte bovendien een niet-grondwettelijke bestuurslaag tussen de landelijke overheid en de regio's in de vorm van zeven federale districten.

Toch wordt al met al gesteld dat de huidige grondwet juiste de constitutionele verhoudingen voor Rusland vastlegt en dat de grondwet niet moet worden veranderd, maar gewoon moet worden nageleefd.

Tijdens Poetins tweede termijn zal de grondwet aan een politieke krachtproef worden onderworpen. Officieel heeft Poetin in 2008 zijn twee toegestane regeertermijnen vol gemaakt. Zal men gaan proberen om zijn bewind te verlengen door verlenging van de constitutionele regeertermijn tot zeven jaar of door het aantal toegestane regeertermijnen te vergroten? En zal de opvolging van Poetin tot stand komen via algemene en vrije verkiezingen en niet via een georkestreerd opvolgingsscenario, zoals in 2000, toen Vladimir Poetin als opvolger werd aangewezen door Boris Jeltsin?