Omstreden sociale hervorming

René Does

Als u een ritje met de Moskouse metro wilt maken, moet u een rittenkaart met een magneet-strip door de automaat in een toegangspoortje laten schieten. Anders klapt er ter hoogte van uw kruis keihard een ijzeren hekje dicht. Veel van uw medepassagiers mogen echter gratis meerijden als een vorm van sociale uitkering in natura. Dit zijn de passagiers die links of rechts van de toegangspoortjes met een persoonlijk pasje mogen doorlopen. Controleurs zien er nauwlettend op toe dat alles volgens de regels verloopt. Maar die rijen van bevoorrechten in het openbaar vervoer zullen als het aan de Russische regering ligt, snel opdrogen.

In Rusland staat een vergaande en hevig omstreden hervorming van het sociale stelsel op de rol. Vanaf 1 januari 2005 zullen de uitkeringen in natura worden vervangen door geldelijke uitbetalingen: de monetarisering (monetarizatsija) van het sociale zekerheidstelsel. Het programma is uitgewerkt door de liberale hervormers, die onder president Poetin het economische beleid vorm geven.

De nieuwe sociale wetgeving heeft een storm van kritiek en verontwaardiging opgeroepen. Volgens een opiniepeiling van bureau ROMIR wil 58 procent van de Russen de uitkeringen in natura behouden, wil 14 procent graag de geldelijke uitkeringen en willen de overige Russen een gemengd stelsel.

De critici gebruiken termen als 'sociaal Tsjernobyl', 'sociale genocide' en 'de liquidatie van het sociale stelsel' om hun ongenoegen te uiten. Zij vrezen dat door inflatie de koopkracht van de uitkeringen snel zal opdrogen of dat de uitkeringen gewoon niet worden uitbetaald. Communistenleider Gennadi Zjoeganov vindt: 'Deze regering heeft de zakken van 103 miljoen van zijn burgers gerold.' Een ander gevaar is dat veel van de geldelijke uitkeringen zal worden besteed aan alcohol.

Poetin verklaarde na de goedkeuring van de nieuwe sociale wetgeving door de Staatsdoema: 'We zeggen vandaag vaarwel tegen het uitkeringsstelsel uit de sovjettijd.' De presidentiële partij Verenigd Rusland kwam met de leus 'Liever geld in het handje dan papieren tegemoetkomingen'.

Het bestaande stelsel van uitkeringen in natura stamt inderdaad uit de sovjettijd. Het gaat om zaken als gratis openbaar vervoer, gratis medicijnen en lagere telefoontarieven. Er is een omvangrijk en ingewikkeld stelsel van categorieën uitkeringsgerechtigden ontstaan: oorlogsveteranen, oorlogsinvaliden, arbeidsveteranen, verschillende groepen arbeidsinvaliden, geboren invaliden, slachtoffers van Tsjernobyl, overlevenden van de nazi-blokkade van Leningrad, slachtoffers van de politieke repressie en nog zo wat. Zij krijgen een persoonsgebonden pasje.

Alle uitkeringen in natura kosten de Russische overheid 300 miljard roebel (tien miljard dollar) per jaar. De hervorming heeft in eerste instantie betrekking op de hiervoor genoemde categorieën uitkeringsgerechtigden, bij elkaar ongeveer 30 miljoen mensen.

Er zijn in Rusland veel meer vormen van inkomensverstrekking in natura. Zo hebben veel ambtenaren ook recht op gratis openbaar vervoer en door de overheid betaalde vakantie-reisjes. Het weekblad Novaja Gazeta berekende dat een minister van de landelijke regering jaarlijks 7,9 miljoen roebel (ruim 200.000 euro) in natura verdient in de vorm van diensten als gratis huisvesting, een dienstauto en gratis gezondheidszorg, terwijl een gepensioneerde het met 14.760 roebel (ongeveer 400 euro) moet redden.

De gouverneur van de provincie Saratov, Dmitri Ajatskov, zegt dat in zijn provincie 1,5 miljoen van de 2,67 miljoen inwoners uitkeringen of andere betalingen in natura ontvangen. Naar verhouding kom je dan in de richting van het landelijke aantal van Zjoeganov, 103 miljoen burgers.

Uitkeringsgerechtigden krijgen in het nieuwe stelsel een basisuitkering van 450 roebel (15 dollar), in principe bestemd voor medicijnkosten en openbaar vervoer, plus een toelage van 350 tot 1550 roebel die afhankelijk is van de categorie. Er zullen winnaars en verliezers zijn. Op het platteland heb je meer aan geld dan aan een gratis openbaar vervoerkaart.

De Moskouse burgemeester Joeri Loezjkov heeft inmiddels beloofd dat voor de uitkeringsgerechtigde Moskovieten zijn stadsbestuur het gratis openbaar vervoer voor zijn rekening zal nemen. De uitkomst van de sociale hervorming zal in de praktijk waarschijnlijk een gemengd stelsel worden.

Het bestaande sociale stelsel wordt ouderwets, inefficiënt, collectivistisch en bureaucratisch genoemd. De landelijke regering heeft als hoofdreden voor de sociale hervorming niet bezuinigingen, maar modernisering en de overdracht van de hoofdverantwoordelijkheid voor sociale voorzieningen naar het regionale bestuursniveau. De formule is dat in de toekomst de regio's 64 procent van de sociale uitgaven voor hun rekening nemen en de landelijke regering 36 procent.

Naast de angst voor inkomensderving heeft het protest tegen de sociale hervorming een sterke psychologische component. Russische steuntrekkers zien hun uitkeringen in natura niet zozeer als armoedebeleid, maar als een uiting van respect en erkenning van vroegere verdiensten voor het land of een tragisch levenslot. Een demonstrerende vrouw in Nizjni Novgorod verklaarde in een reportage: 'Om deze uitkeringen te krijgen hebben we dertig jaar moeten werken. En wat houden we nu over? Niets.'

De populariteit van president Poetin is tot nu toe van een gietijzeren bestendigheid gebleken. Verschillende commentatoren voorspellen dat deze sociale hervorming hierin de eerste barstjes zal aanbrengen.