Het mysterie Nieuw Holland

Charles Hoedt en Jerke Verschoor

Toeristen kennen de rood bakstenen gebouwen van een boottochtje door de kanalen van Sint Petersburg. Maar slechts weinig mensen weten wat zich binnen de muren afspeelt. Het eiland Nieuw Holland, Novaja Gollandija, gelegen in het centrum van de stad, is al lange tijd verboden gebied. Prospekt probeerde er op alle mogelijke manieren binnen te dringen. Met gemengd succes.

'Ik weet er niks van af. Ja, dat het gebouwd is onder Peter de Grote. Voor de rest heb ik niets te vertellen.' De vrouwelijke bewaker geeft te verstaan dat we linea recta rechtsomkeert moeten maken. Drukgebarend staat de gepensioneerde oma voor een van de ingangen van Nieuw Holland. Na enkele minuten komt ze wat tot rust. Pottenkijkers moet ze niet hebben en pas na lang aandringen ontdooit ze wat. Zelfs een kijkje over de drempel mag dan ineens, maar geen foto's. 'Ik wil geen problemen met mijn baas.'

Zo gaat het bijna bij elke wachtpost op het driehoekige eiland, dat wordt omringd door enorme bomen en dicht struikgewas. Slechts twee bruggen verbinden het complex met het vasteland. En overal bewakers. Militairen in oude uniformen met heuse bajonetten marcheren er ook rond. Soms openen ze de verroeste poort voor geblindeerde Wolga's. Het is al snel duidelijk dat hier geïmproviseerd moet worden.

Nieuw Holland is een van de oudste gedeelten van Petersburg en ligt op enkele minuten lopen ten noorden van het Mariinski-theater. Onder tsaar Peter de Grote, die het vak van scheepsbouwer onder andere in Nederland leerde, waren hier de Galeiwerven gevestigd, die zich enkele honderden meters uitstrekten vanaf de Admiraliteit tot aan de Finse Golf.

Peter de Grote zelf zou deze buurt 'Nieuw Holland' hebben gedoopt. Was het puur uit liefde voor Holland en de scheepsbouw, of heeft het te maken gehad met de vele Nederlanders die in deze buurt woonden?

Het eiland ontstond in 1719 toen tussen de Neva en het Mojka-kanaal twee kleine kanaaltjes werden gegraven. Dit stukje grond ter grootte van 7,4 hectare (twaalf voetbalvelden) was, omringd door water, ideaal om licht ontvlambaar materiaal op te slaan. Na de dood van Peter in 1725 werd hier het hout voor de bouw van de Russische vloot opgeslagen. De opvallend hoge muren dienden ertoe het hout voortaan verticaal in plaats van horizontaal te laten drogen. Op deze destijds nieuwe Hollandse manier ging dat sneller.

Drie jonge Moskovieten, voor een paar dagjes met de auto naar Sint Petersburg gekomen, proberen ook het eiland op te komen. 'Het is verboden, daarom willen we zien wat er achter die muren zit.' Vasilisa, een 21-jarige studente psychologie, praat met haar vrienden via de walkietalkie. 'Hier sta ik ook voor een gesloten hek, en jullie?' Even later komen Nikita (26) en Katja (20) eraan gelopen. 'We hebben gehoord dat het op instorten staat en dat het hele eiland aan het wegzinken is.'

Ook hun pogingen om over hekken te klimmen blijken vruchteloos. Het lukt Vasilisa echter een jonge marinier met een glimlach en 100 roebel over te halen de poort te openen. We mogen zowaar een klein deel zien van het verboden terrein.

Het grote ronde gebouw met binnenplaats dat voor ons opdoemt - tegenwoordig het hoofdkantoor van de Petersburgse Marinebasis - werd in 1828 gebouwd als gevangenis voor het leger. Een plakkaat aan de muur herinnert aan het feit dat Peter de Grote hier in 1721 de eerste Russische haven heeft aangelegd.

Het gebouw werd in de volksmond al snel 'de fles' genoemd. Aan de achterkant van deze fles worden grote zwarte jeeps onder handen genomen. Enkele oude legerwagens staan geparkeerd onder een wankel afdakje en de verf bladdert van de grote houten deuren van de opslagplaatsen.

Nieuw Holland, dat officieel in bezit is van de Russische Marine, lijkt meer op een businesscentrum. Volgens Misja, de jonge marinier, bevinden zich hier wel zeventig verschillende bedrijven en loopt er doordeweeks wel duizend man rond. 'Er worden ook films en tv-series opgenomen,' vertelt hij trots.

De binnenplaatsen van Nieuw Holland zijn volgebouwd met pakhuizen, waarin foerage voor het leger ligt opgeslagen. In een van de gebouwen bevindt zich al meer dan 60 jaar een naaiatelier waar legerkleding wordt gemaakt.

Eind negentiende eeuw werd er binnen de muren van Nieuw Holland een bassin gegraven waarin men proeven hield met onderzeeërs en schepen. Dat ligt er nu leeg en verlaten bij. Een soldaat staat er te vissen: 'Niet fotograferen, want wat ik doe mag eigenlijk niet.'

In 1915 werd op het territorium van Nieuw Holland de tot dan toe krachtigste radiozendmast van Rusland opgericht. Hiervandaan sprak Lenin na de geslaagde Oktoberrevolutie in de vroege morgen van 9 november 1917 zijn rede uit over de gestarte vredesonderhandelingen met de Duitsers.

Het mooiste wat Nieuw Holland te bieden heeft ligt echter al lang niet meer binnen de muren, waar het vuil is en ruikt naar vergane glorie. Vanaf de noordwest hoek van het eiland - eerst een hek over - is het een paar honderd meter lopen door struikgewas en over prikkeldraadstellingen. Het is de moeite waard als de machtige, in classicistische stijl gebouwde toegangspoort over het water vanachter de eeuwenoude bomen oprijst. Toeristen die per boot om Nieuw Holland heen varen komen niet verder dan hier.

Al in de negentiende eeuw zeiden de Petersburgers onder elkaar dat het classicisme in Petersburg ingang vond door de poort van Nieuw Holland. Deze werd in 1820 ontworpen door de Franse architect Vallin de la Mothe, die ook de Academie der Kunsten en de Kleine Hermitage in Sint Petersburg bouwde.

Het kanaal dat onder de poort doorloopt voert naar de opslagplaatsen waar schepen konden keren, lossen en laden. Een passerende boot vol toeristen kijkt vol bewondering omhoog naar de 23 meter hoge poort als een militair het schouwspel voor ons verstoort. De jonge Moskovieten spelen de onschuldige toerist. 'Ga dan maar naar de Hermitage, dat is voor toeristen, dit is verboden terrein!', schreeuwt hij ons toe.

'Dit is een gouden stuk grond binnen de stad. We moeten dit historisch ensemble bewaren en veranderen in een cultureel, toeristisch en ontspanningscentrum,' aldus de gouverneur (burgemeester) van Sint Petersburg, Valentina Matvijenko, in een interview over Nieuw Holland. Het is niet voor het eerst dat er een datum wordt gesteld waarop Nieuw Holland zal worden vrijgemaakt voor nieuwe investeerders. Maar dit keer is het toch echt de bedoeling dat eind 2004 de militairen allemaal verhuizen naar Kronstadt.

Wat er precies gaat gebeuren met dit mysterieuze stuk grond ligt nog niet vast. Volgens sommige bewoners wordt het onherroepelijk met de grond gelijk gemaakt. De bewaakster-baboesjka kan het wederom weinig schelen. 'Ik raak mijn baan sowieso kwijt en wat er ook mee gebeurt, het verandert toch in iets waarvan ik de toegang niet kan betalen.'

Nederland probeerde begin jaren '90 Nieuw Holland in handen te krijgen om er onder meer het Nederlands Consulaat te vestigen. De poging mislukte, omdat de marine niet mee wilde werken.

Enkele jaren later maakte de beroemde architect Eric Owen Moss een inmiddels door schandalen omgeven voorstel voor de verbouwing van Nieuw Holland. Hij stelde voor het eiland samen te trekken met het Mariinski-theater en midden op het eiland een 68 meter hoog glazen theater te bouwen. Het groteske ontwerp werd uiteindelijk, tot grote opluchting van de omwoners, afgeblazen.

Om het hele eiland met de gebouwen op te knappen zijn enkele honderden miljoenen dollars nodig, liet vice-gouverneur Sergej Tarasov onlangs weten. Maar dan moet het eiland openstaan voor iedereen als multifunctioneel cultuureiland, met musea, ateliers, hotels, restaurants en winkels: Holland op zijn best.