Joekos terecht afgeknepen

Jan Limbeek

Het is heel begrijpelijk dat het Kremlin het olieconcern Joekos aanpakt. De leiders van Joekos hebben hun bedrijf voor een appel en een ei van de Russische staat gekocht, ze zijn er stuk voor stuk dollarmiljardair mee geworden, ze pompen steeds meer Russische olie op en verkopen die voor steeds hogere prijzen. En nog steeds willen ze voor een dubbeltje op de eerste rang zitten.

In 2003 steeg de Russische olieproductie met maar liefst 11 procent tot 8,46 miljoen vaten per dag. In december pompte Rusland per dag 8,82 miljoen vaten olie op. Dat is meer dan de grootste producent ter wereld, Saoedi-Arabië. De grootste Russische olieproducent was Joekos met een dagelijkse productie van 1,61 miljoen vaten, op de voet gevolgd door Loekoil met 1,58 miljoen vaten.

Voor de Russische overheid was dat geen reden om Joekos omzichtig te behandelen, want de bedrijfsleiding gebruikte haar rijkdom in toenemende mate om het Kremlin dwars te zitten. Bovendien verdiende de staat relatief weinig aan Joekos.

Sinds de arrestatie op 25 ok-tober van Joekos-baas en grootaandeelhouder Michaïl Chodorkovski zijn alle eigenaren van Joekos aangehouden of gevlucht. Er zijn tien internationale arrestatiebevelen uitgevaardigd wegens belastingontduiking.

Begin februari verliet de laatste grootaandeelhouder van Joekos, Michaïl Broedno, de bedrijfstop. Joekos heeft nu een geheel professioneel management onder leiding van Simon Koekes, de oud-directeur van oliemaatschappij TNK (nu TNK-BP).

De Russische manier van privatiseren leidde ertoe dat de dagelijkse leiding van een onderneming in handen was van de eigenaar ervan. Joekos is nu een van de weinige Russische bedrijven waarbij de eigenaren het bedrijf niet leiden.

In april 2003 kondigden de oliemaatschappijen Sibneft en Joekos aan voor het eind van het jaar gefuseerd te zijn tot JoekosSibneft (YUS). Een maand na de arrestatie van Chodorkovski wilde Sibneft de grotendeels voltooide fusie alweer terugdraaien. Aanvankelijk verzette Joekos zich tegen de scheiding. Maar op 3 februari kwamen beide bedrijven overeen de boedel vreedzaam te scheiden.

Prompt stegen de aandelen van beide bedrijven. Vooral Joekos profiteerde: na het bekend worden van het akkoord stegen de aandelen met bijna acht procent en werd het bedrijf ruim twee miljard dollar meer waard. Duidelijker konden de beleggers hun vertrouwen in de nieuwe leiding en de toekomst van Joekos niet demonstreren.

De officiële reden dat Sibneft de fusie eind november wilde stopzetten was onenigheid over de verdeling van de topposities in de nieuwe fusieonderneming. Een smoesje uiteraard. De werkelijke reden is dat Sibneft zich wilde vrijwaren van de onderzoekingen die Joekos onderging.

Joekos en Sibneft zijn de laatste jaren voortvarend te werk gegaan bij het vermijden van belastingbetaling. Probeert niet elke verstandige onderneming zo min mogelijk belasting te betalen? Niet in die mate, zo blijkt uit onderzoek van westerse financiële deskundigen. In 2001 en 2002 betaalden Sibneft en Joekos respectievelijk slechts 10 en 14 procent belasting over hun inkomsten. De oliemaatschappijen Tatneft en Soergoetneftegaz betaalden 24 procent en Loekoil zelfs 31 procent. De Financial Times constateerde dat Joekos in het derde kwartaal van 2003 in feite slechts zeven procent belasting betaalde.

Het aanpakken van Joekos-baas Chodorkovski was een waarschuwing aan de grote zakenmensen om hun politieke en oppositionele aspiraties te dimmen. Het aanpakken van Joekos zelf is een waarschuwing aan rijke bedrijven om niet het onderste uit de kan te willen en een redelijke belasting te betalen. Vanwege de economische wildernis in de jaren negentig kan de staat bij ieder bedrijf en iedere zakenman wel een aanleiding vinden om tot vervolging over te gaan.

Bedrijven als Sibneft begrijpen de waarschuwing van Poetin goed. Het aanpakken van Joekos is vanuit dit oogpunt erg lucratief, want het levert de staat miljarden dollars extra belastinggeld op. Eind december 2003 rondde de belastingdienst een onderzoek af naar de opgegeven inkomsten van Joekos over het jaar 2000. Joekos moet over 2000 nog een belastingaanslag van 3,4 miljard dollar betalen. Het ministerie gaat 2001 en 2002 nog onderzoeken en ongetwijfeld miljarden achterstallig belastinggeld claimen. Dat kan nog leuk oplopen. Koekes erkent sinds kort niet voor niets dat de belastingdienst op sommige punten gelijk had.

Het afknijpen van Joekos levert veel politieke en economische voordelen op. Joekos helemaal ten grave dragen zou wél veel kosten. Maar niemand verwacht dit.

De vervolging van de Joekos-eigenaren zal net zo lang duren tot ze politiek onschadelijk zijn gemaakt. Want het Kremlin kan Chodorkovski en zijn vrienden de leiding van hun bedrijf wel ontnemen, ze blijven steenrijk. Poetin zit niet te wachten op wraakzuchtige miljardairs.