Zijn wij Kalmukken of West-Mongolen?

Deliash Balakan

'De Kalmukken doen met hun dunne spleetogen de gedachte opkomen: zijn dat geen Mongolen?' (Uit de krant De jeugd van Estland, 6-3-1998)

In de afgelopen jaren is er in de westerse media veel geschreven over de excentrieke president van de republiek Kalmukkië, Kirsan Iljoemzjinov, die drie maal achtereen is herkozen tot president van de internationale schaakfederatie FIDE. Maar over Kalmukkië en de Kalmukken is zoals voorheen weinig bekend buiten de grenzen van Rusland, waartoe de republiek behoort.

De Kalmukken zijn het enige Aziatische volk dat op het grondgebied van Europa leeft. De komst van dit nomadenvolk vanuit Centraal-Azië (de huidige Chinese provincie Xinhiang) op de Kaspische steppen in de tweede helft van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw is goed gedocumenteerd en biedt, in de woorden van de historicus M. Chodarkovski, 'een zeldzame mogelijkheid om een nomadenvolk te bestuderen vanaf het moment van zijn aankomst aan de zuidelijke grenzen van Rusland tot zijn uiteindelijke politieke en militaire ondergang'.

Toch is de geschiedenis van de Kalmukken tot nu toe onvoldoende onderzocht en bekend, hetgeen zich onder meer uit in de grote hoeveelheid benamingen die men ons gegeven heeft. 'Kalmukken' is de Turkse benaming van 'Oiraten', onze oorspronkelijke benaming.

Zo werden we genoemd in ons historische vaderland, of nog preciezer als 'Dorben Oirad' (letterlijk: Vier Oiraten), wat door velen wordt uitgelegd als de 'Bond van de vier Oiraten'. De Kalmukse historicus A. Mitirov merkte hierover op: 'De vraag is uit welke stammen de bond bestond in de verschillende perioden van zijn bestaansgeschiedenis, of hij werkelijk uit vier stammen bestond en of wellicht meer of minder.'

Het cijfer vier lijkt in ieder geval veel te laag en omvat lang niet alle stammen of geslachten van de Oiraten die in verschillende historische documenten worden vermeld. Ik noem hier slechts de meest genoemde: de Torgoeten, de Chosjoeten, de Zjoengaren, de Derbeten, de Choiten en de Tsjorossen.

De Oiraten die naar de Kaspische steppen waren getrokken bestonden voornamelijk uit Torgoeten. Zij kregen de benaming Kalmukken, die tot de dag van vandaag gebruikt wordt. Zelf hebben de zogenoemde Kalmukken deze etnische naam lange tijd niet erkend. Vasili Bakoenin schreef in de eerste helft van de achttiende eeuw: 'Opmerkelijk is dat de zogenoemde Kalmukse stammen zichzelf niet Kalmukken noemen, maar Oiroten.'

Tot de dag van vandaag blijven wij Kalmukken ons zelf opdelen in geslachten. We zijn in Rusland een klein volk geworden door tragedies als de terugkeer in 1771 van een deel van de Kalmukken naar hun historische vaderland en de deportatie onder Stalin.

Over de herkomst van de naam 'Kalmuk' en zijn etymologie bestaan verschillende hypothesen. Je. Kytsjanov, de auteur van een werk over de Kalmukse khan Boesjoektoe, schrijft dat de term al in 1390 in islamitische geschriften werd gebruikt voor de aanduiding van de Oiraten. De term wordt ook al gebruikt op de eerste Europese landkaarten, terwijl 'Oiraten' daarop niet te vinden is.

Naast deze behoorlijk van elkaar verschillende etnische terminologieën bestaat er in Rusland en het Westen rond de aanduiding van de 'Kalmukken' grote verwarring. Er worden nog veel meer benamingen gebruikt, die ik voor een deel zal opnoemen. In het Russisch: Oiraten, Oiraten-Kalmukken, Oirat-Mongolen, Oirat-Kalmuk-Mongolen, Dzjoengaren, Dzjoengartsen, Kalmuk-Mongolen, Kalmukken-Oiraten, West-Mongolen, West-Mongolen-Oiraten, Turkstalige Oraiten en nog andere. En in westerse bronnen onder meer: de Mongolen van het Westen, de Kalmukse Mongolen, Wolga-Kalmukken, Kalmukken-Oiraten, Wolga-Oiraten, Europese Oiraten, West-Mongolen, West-Mongolen van Rusland.

Enkele aanduidingen voor de Kalmukken verwijzen naar de Mongolen of duiden ons gewoonweg als West-Mongolen aan. Verklaringen hiervoor zijn in bronnen als de onderstaande niet moeilijk te vinden. 'De Kalmukken zijn echte Mongolen en worden in het Mongools Oiraten genoemd.' (S.I. Mamontov in Veldtochten en paarden) 'Kalmukken zijn in wezen Mongolen die in de eerste helft van de zeventiende eeuw naar de benedenloop van de Wolga zijn verhuisd', beweert een zekere geleerde Sagit Faïzov.

Ik kan de verleiding niet weerstaan om de weeklacht aan te halen van Moerad Adzji, de auteur van het werk Europa, Turkije en de Grote Steppe, onder de verwijzing naar 'Tataarse Mongolen': 'De term "Tataarse Mongolen" vond ingang. Hiermee werden Russische leerlingen bang gemaakt, door ze af te beelden als een bloedig monster dat de rust en orde in Rusland verstoorde en waarvan alle rampen en lijden kwam. Maar wat is "Tataarse Mongolen" voor hybride? Wie heeft dit bedacht? Er was geen enkel verband! Zelfs theoretisch mogen deze twee woorden niet naast elkaar staan. Voor de Russen bestond er echter geen verschil tussen Tataren en Mongolen, voor hen waren ze beiden mensen uit het oosten.'

Het verschil tussen de aan elkaar verwante Kalmukken en Mongolen, die samen met de Boerjaten tot de zogenoemde Mongoolse groep van de Altajse taalfamilie behoren, is voor een buitenstaander nog kleiner. Maar dat geldt niet voor iedereen. Het is opmerkelijk dat vooraanstaande historici als S.M. Solovjov, L.N. Goemiljov, V.V. Bartold en G.V. Vernadski ze niet door elkaar halen en de Mongolen en Kalmukken of Oiraten bij hun eigen naam noemen.

Het op één hoop gooien van Tataren, Mongolen, Kalmukken en andere Aziaten komt niet alleen onder Russen voor. Dat is een oud verschijnsel. Toen Azië werd ontdekt hadden de Europeanen een beperkt aantal termen tot hun beschikking om de enorme etnische verscheidenheid aan te duiden. Zo werden zwartwit-termen gemeengoed: Noord-, Oost- en West-Tataren en Mongolen.

De Oiraten, die een grote rol hebben gespeeld in de geschiedenis van Centraal-Azië, komen onder deze naam niet voor in Europese bronnen en worden daar Mongolen of West-Mongolen genoemd. Deze namen vinden we bijvoorbeeld terug in de werken van de Hollander Nicolaes Witsen (1641-1717). Deze gang van zaken beviel hem echter niet en hij probeerde de Oiraten, die in de Russische bronnen over zijn werk 'Kalmukken' worden genoemd, van de Mongolen te onderscheiden. Witsen komt de eer toe de eerste in Europa te zijn geweest die veel informatie over dit onbekende volk verzamelde. Zijn werk bezit nu grote wetenschappelijke waarde.

Het woord 'Mongool' heeft, naast de benaming van een etnische groep, in het Nederlands nog een betekenis, namelijk 'een persoon met het Downsyndroom'. Wat zegt het dat juist de Mongolen voor deze weinig aantrekkelijke missie werden gekozen? Wordt het hoe dan ook niet tijd om te stoppen met de Mongolen te beledigen en om de voor hen onprettige betekenis van hun naam te schrappen?

Talen laten zich niet sturen en leven volgens hun eigen wetten. Maar misschien kunnen de Nederlanders, die - terwijl de rest van de wereld door God werd gemaakt - hun eigen land schiepen, hierop een uitzondering vormen. Ter rechtvaardiging volstaat het om aan de invoering van de nieuwe spellingsregels te herinneren. De afschaffing van één betekenis van het woord 'Mongool' is in vergelijking hiermee een kleinigheid.

Als de uitkomst maar anders is dan wat er met een andere gediscrimineerde etnische groep gebeurde. De Tataren hadden al lange tijd een grote hekel aan het Russische spreekwoord 'Een ongenode gast is erger dan een Tataar'. Nadat de Tataren zich met een protest tot de Russische Staatsdoema hadden gewend, besloot het parlement het volgende: voortaan zou er niet meer worden gezegd dat een ongenode gast erger is dan een Tataar maar dat een ongenode gast beter is dan een Tataar.

Deliash Balakan is een Kalmukse historica die in Nederland woont

Vertaald uit het Russisch door René Does