Pijplijnistan

René Does

De Kaukasus kwam het afgelopen halfjaar vaak in het nieuws. We zagen de familie Alijev een dynastieke machtsoverdracht organiseren in de republiek Azerbeidzjan. We zagen hoe een voormalige held van het Westen, de Georgische president Edoeard Sjevardnadze, door zijn volk op dezelfde manier werd weggejaagd als Slobodan Milosevic door de Serviërs en hoe een jonge, rasechte Hollandse de First Lady van Georgië werd. We zagen wereldleiders de regio met bezoeken vereren. En op televisie worden op kaarten van de regio steeds vaker oliepijpleidingen ingetekend. Waar heeft de Kaukasus al die recente aandacht aan te danken?

Het kortste antwoord op bovenstaande vraag is dat zich in de Kaukasus opnieuw een 'Great Game' afspeelt. De term verwijst naar de 'Great Game' (Spel der Machten) in Centraal-Azië en de Kaukasus in de negentiende eeuw tussen Rusland en Engeland. Dit spel was en is de machtsstrijd tussen grootmachten over de controle over de Euraziatische landmassa. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ontstond in de regio een machtsvacuüm.

De belangrijkste deelnemers in het nieuwe machtenspel zijn de Verenigde Staten, Rusland en China. Turkije, Iran en de Europese Unie hobbelen een beetje achter dit drietal aan. Verder hebben de ontwikkelingen en problemen in de regio de belangstelling van de Verenigde Naties, de OVSE en de NAVO middels het Partnerschap voor Vrede Programma.

De Kaukasus is een geopolitiek scharnierpunt tussen Europa en Azië, tussen oost en west en tussen de christelijke wereld en de islamitische wereld. Van west naar oost liggen er drie van zulke geopolitieke draaischijven: de Balkan, de Kaukasus en Centraal-Azië. Deze drie regio's hebben sterk vergelijkbare problemen en conflicthaarden.

Tel daarbij op dat in drie landen rond de Kaspische Zee (Azerbeidzjan, Kazachstan en Turkmenistan) grote voorraden olie en aardgas beschikbaar zijn gekomen voor de wereldmarkt, hetgeen per definitie hevige Amerikaanse belangstelling oproept, en dat de Kaukasische regio grenst aan gebieden die moslimfundamentalistisch terrorisme baren.

De drie landen van de zogenoemde Transkaukasus - Azerbeidzjan, Georgië en Armenië - zijn voormalige sovjetrepublieken, waar het proces van staatsvorming sinds het uiteenvallen van de unie bepaald niet probleemloos verlopen is. De vraag is zelfs of we hier niet met failed states (mislukte staten) te maken hebben. Azerbeidzjan, Georgië en Armenië hebben gelijksoortige problemen die een zware wissel trekken op hun vooruitgang. Deze problemen zijn:

1. Gewelddadige etnisch-territoriale conflicten. Azerbeidzjan en Armenië voerden oorlog om de enclave Nagorno-Karabach. Georgië kreeg te maken met afscheidingsbewegingen in de deelrepublieken Abchazië, Adzjarië en Zuid-Ossetië. Verslaggever Oleg Odnokolenko van het Russische weekblad Itogi noemt Georgië een 'afgekloven appel'.
2. Vluchtelingenproblematiek. De etnisch-territoriale conflicten brachten grote vluchtelingenstromen op gang. Uit Abchazië zijn 250.000 etnische Georgiërs verjaagd. Azerbeidzjan heeft 800.000 Azerische vluchtelingen uit Armenië moeten opvangen en Armenië 311.000 Armeense vluchtelingen uit Azerbeidzjan.
3. Armoede en corruptie. De meeste inwoners van de drie landen zagen hun levensstandaard sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie dramatisch kelderen. Het zijn drie arme landen met een enorme corruptie. De drie landen staan altijd hoog op de lijst van de internationale anti-corruptieorganisatie Transparency International.
   De armoede en corruptie waren voor de Georgische bevolking de belangrijkste redenen om Sjevardnadze te verjagen en hun hoop te vestigen op Michaïl Saakasjvili, die de Georgische presidentsverkiezingen van 4 januari met maar liefst 98 procent van de stemmen won. Deze uitslag doet sterk aan Moldova denken, waar presidenten met enorme meerderheden worden gekozen, maar aan het einde van hun regeertermijn hun populariteit verliezen, omdat de binnenlandse problemen gewoon te groot zijn om snel op te lossen.
4. Autoritair bestuur. De drie landen worden autoritair bestuurd door presidenten die door gemanipuleerde verkiezingen aan de macht blijven - of niet, zoals Sjevardnadze. Misschien dat Saakasjvili in Georgië met deze autoritaire traditie kan breken.
   Westerse landen, de Verenigde Staten voorop, staan voor het nare dilemma of ze de zittende machthebbers, die de meeste stabiliteit lijken te garanderen door het voeren van een Realpolitik, moeten steunen of dat men een democratische beginselpolitiek moet voeren. Waarom moet in Irak van buitenaf wel democratie worden gebracht en in Azerbeidzjan niet?

Het nieuwe machtenspel in de Kaukasus heeft als inzet geopolitieke invloed, de Kaspische olie- en gasvoorraden en de bestrijding van moslimfundamentalistisch terrorisme. Alleen op dit laatste punt gaan de belangen van Amerika, Rusland en China gelijk op.

Het grote geopolitieke probleem rond de export van olie en aardgas is dat Azerbeidzjan, Kazachstan en Turkmenistan niet aan open zee liggen. De energiebronnen moeten via grensoverschrijdende pijpleidingen naar de wereldmarkt worden vervoerd.

Er zijn drie mogelijke exportroutes voor de Azerbeidzjaanse olie en aansluitend daarop voor de Kazachstaanse en Turkmeense olie: via de Turkse havenstad Ceyhan aan de Middellandse Zee, via de Russische havenstad Novorossijsk aan de Zwarte Zee of via Iran. Vorig jaar heeft Amerika de eerste slag gewonnen: de Azerbeidzjaanse olie zal worden geëxporteerd via de lijn Bakoe-Tbilisi-Ceyhan, de BTC-lijn.

En dus níet via Rusland of via Iran, hoewel Rusland over de benodigde infrastructuur beschikte en de route via Iran de kortste zou zijn. Over de aanleg van de BTC-lijn is bijna tien jaar lang gesteggeld. Vanwege de ingewikkelde pijpleidingenproblematiek doopte verslaggever Pepe Escobar van de Asia Times de Kaukasische regio om in 'Pijplijnistan'.

Olierijkdom is in de praktijk vaak een vloek voor de betroffen landen, omdat het de aandacht van andere ontwikkelingsmogelijkheden wegtrekt. De landen rond de Kaspische Zee zijn optimistisch over hun economische toekomst, maar of dit optimisme bewaarheid wordt is helemaal niet zeker.

Verder is het nog steeds onzeker of de BTC-lijn ooit rendabel zal worden, omdat er onzekerheid is over de vraag of de Azerbeidzjaanse olievoorraden wel groot genoeg zijn om de noodzakelijke hoge investeringsuitgaven terug te verdienen. Bovendien kan de wereldmarktprijs voor olie snel dalen als de olie-export uit Irak op volle sterkte gaat draaien.

Vanuit economische berekening en angst voor hernieuwde Russische overheersing voeren de drie Kaukasische republieken een pro-westerse buitenlandse politiek. Niettemin lijkt Rusland in de toekomst toch de overheersende grootmacht in de Kaukasische regio te blijven.

Deze verwachting valt te verklaren uit de directe nabijheid van Rusland en de historisch gegroeide invloed van Rusland in alle gebieden van de voormalige Sovjet-Unie. Voor Amerikanen is de Kaukasus toch een ver weg gelegen en vreemde regio, die ze snel kunnen verlaten als de terrorismedreiging verzwakt en de winning van de Kaspische olie te duur blijkt te zijn.

Zelfs als de economische en militaire macht van Rusland in de toekomst naar verhouding zwak blijft, kan het land een 'vandalismepolitiek' blijven voeren tegen de invloed van andere en sterkere grootmachten. Rusland kan gewelddadige conflicten in de deelrepublieken van de Kaukasische landen aanjagen, de onontbeerlijke levering van aardgas en elektriciteit vanuit Rusland traineren en een visumplicht instellen voor de inwoners van de Kaukasische republieken, hetgeen de stroom inkomsten van de honderdduizenden Kaukasische handelaren en gastarbeiders in Rusland en hun gezinnen thuis, kan doen opdrogen.