Nog vier jaar voor Poetin

René Does

Dit tijdschrift heeft u vóór de Russische presidentsverkiezingen van 14 maart jongstleden niet vermoeid met prognoses, beschouwingen en portretten van kandidaten. Dat was niet nodig, want wie de winnaar zou worden stond zo vast als een huis: zittend president Vladimir Poetin. Bij een opkomst van 64,3 procent van de stemgerechtigden won hij in de eerste ronde meteen een meerderheid van 71,2 procent van de stemmen. Toch is het nu een goed moment om een balans op te maken van Poetins eerste regeerperiode en vooruit te kijken naar zijn tweede termijn tot 2008.

Poetin vond het niet nodig om zelf campagne te voeren of debatten te voeren met tegenkandidaten. De president en zijn raadgevers zijn controlefreaks die echte concurrenten op een zijspoor hadden gerangeerd, in de gevangenis hadden doen belanden of hen de moed hadden ontnomen om überhaupt aan de presidentsverkiezingen mee te doen. Verder werd Poetin in de media, met name op de staatstelevisie, zwaar bevoordeeld.

Door dit alles is het de vraag of de grote overwinning van Poetin werkelijk wel zo overweldigend is. Er was ongerustheid over de vraag of het vereiste opkomstpercentage van 50 procent wel gehaald zou worden. Met het opkomstpercentage lijkt her en der gerommeld te zijn in opwaartse richting. Poetins herverkiezing ging niet helemaal van een leien dakje.

Opmerkelijk is Poetins populariteit bij vrouwen. Behalve dat vrouwen altijd minder avontuurlijk stemgedrag vertonen dan mannen vinden Russische vrouwen Poetin een jonge, sterke, aantrekkelijke en verantwoordelijke man. Van de 48 miljoen stemmers op Poetin is 59 procent van het vrouwelijke geslacht.

'De Russische ziel is historisch gezien een vrouwelijke ziel. Ze verlangt naar iemand die de leiding neemt: een echtgenoot, een vader, een sterke arm', zegt Ruslands bekendste opinieonderzoeker Joeri Levada. Een 21-jarige aardappelenverkoopster op het Moskouse Poesjkinplein zei in een krantenreportage: 'Poetin is erg sterk en betrouwbaar. Ik vind ook dat hij er leuk uitziet, hoewel hij een beetje klein is.'

Poetin is altijd een president van de hoop genoemd. Nog altijd denken de meeste Russen dat Poetin de man is die Rusland rust en vooruitgang kan brengen.

Het is ontegenzeggelijk waar dat na de chaotische en arme jaren negentig onder Boris Jeltsin er sprake is van maatschappelijke rust en sociaal-economische vooruitgang. De oorlog in Tsjetsjenië en de Tsjetsjeense terreuraanslagen tot aan de voordeur van het Kremlin lijken het vertrouwen van de Russen in Poetin in dit opzicht niet te ondermijnen.

Poetins beleid is tot nu toe een mix van economische liberalisering en autoritaire politiek. Vooral op economisch gebied is hij een hervormer. Onder zijn bewind zijn er naar Russische begrippen vergaande hervormingen doorgevoerd op terreinen als de belastingen, de eigendomsverhoudingen en het verzekeringswezen.

Het bruto binnenlands product van Rusland is tijdens het presidentschap van Poetin in totaal met 30 procent gestegen en ook de komende jaren lijkt de economie flink te blijven groeien. Wie Rusland vaker bezoekt zal opmerken dat de Russen vandaag de dag meer welvaart en zelfvertrouwen uitstralen dan onder Jeltsin. Russische jongeren beginnen steeds meer op hun westerse leeftijdgenoten te lijken.

Het bewind van Poetin is politiek aanzienlijk autoritairder dan dat van zijn voorganger Jeltsin, hoewel Jeltsin persoonlijk veel eigengereider was dan Poetin. Dat komt omdat Poetin veel sterker dan zijn voorganger is gaan steunen op de zogenoemde siloviki, bestuurders die carrière hebben gemaakt in het leger of de veiligheidsdiensten. Bestuurders met zo'n achtergrond maken momenteel een kwart van de bestuurselite uit en hun aandeel blijft groeien. Poetin wordt daarom wel een 'militaire president' genoemd.

Uit recent onderzoek naar de Russische bestuurselite blijkt dat de elite onder Poetin verder wordt gekenmerkt door groei van het aantal mensen uit Poetins geboortestad Sint Petersburg en andere 'provincialen', en dus afname van het aantal Moskovieten, en groei van het aandeel van mannen.

Er wordt wel gezegd dat Rusland tegenwoordig twee regeringen bezit: een politiek autoritaire regering in de vorm van de presidentiële administratie, die de uitgangspunten van het beleid formuleert, en de ministerraad, de echte regering, die in het voeren van een liberaal economisch beleid fungeert als uitvoerend comité van de presidentiële administratie.

Vlak vóór de verkiezingen stelde Poetin een nieuwe premier aan, Michaïl Fradkov. Fradkov verving Michaïl Kasjanov, die Poetin uit de entourage van Jeltsin had overgenomen. Poetin heeft nu zijn eigen man aan het hoofd van de regering, die als bestuurder precies op hem lijkt. Als voormalig minister van Handel, hoofd van de fiscale recherche en de vertegenwoordiger van Rusland bij de Europese Unie verenigt Fradkov, evenals Poetin, de kenmerken van zowel een silovik als een economische hervormer.

Veel buitenstaanders blijven in president Poetin een raadselachtige sfinx zien. De twijfel of Poetin nu een hervormer of een autocraat is komt door de mix onder zijn bewind van economische liberalisering en autoritaire politiek. In wezen is Poetin beide: hervormer en autocraat. Niet voor niets is tsaar Peter de Grote zijn grote historische voorbeeld.

Ondanks zijn raadselachtige uitstraling heeft Poetin een duidelijke en consequente visie voor zijn land. Hij mag dan geweigerd hebben om campagne te voeren en debatten aan te gaan, maar zowel voor de verkiezingen van 2000 als voor die van 2004 heeft hij een verkiezingsprogramma gepresenteerd: in 2000 in een paginagroot krantenartikel en voor de afgelopen verkiezingen in een lange toespraak voor genodigden op de Moskouse Staatsuniversiteit op 12 februari.

Evenals in 2000 presenteerde Poetin op de universiteit weer een prima analyse van de stand van zaken en de problemen in Rusland. Over zijn eerste termijn zei hij: 'Het belangrijkste dat ik vandaag wil benadrukken is dat de onzekerheid over de toekomst uit ons leven aan het verdwijnen is, evenals de onduidelijkheid en de onmogelijkheid om lange termijnplannen te maken.'

Net als in 2000 is 'modernisering' het kernwoord van Poetins nieuwe verkiezingsprogramma, zoals dat werd gepresenteerd op de Moskouse Staatsuniversiteit. Op kritiek op zijn autoritaire bestuursmethoden antwoordt Poetin dat Rusland nog niet rijp is voor de politieke en burgerlijke vrijheden van het Westen, maar dat hij ook zal werken aan zaken als grotere persvrijheid, de opbouw van een volwassen partijstelsel en van een civil society.

Poetin ziet zulke politieke en maatschappelijke hervormingen echter als geleide processen en niet als spontane processen. De meest kernachtige samenvatting van Poetins beleid was en blijft autoritaire modernisering.

Buiten de westerse landen zijn er in de wereld veel staten die zoals Rusland in een transitieproces verkeren en een halve democratisering hebben doorgemaakt. Zij bleven steken in het schemergebied tussen democratie en autoritair bestuur.

In de politicologische wetenschap worden voor deze groep landen nieuwe benamingen gezocht. Ze worden wel 'hybride democratieën', 'niet-liberale democratieën' of 'semi-autoritaire regimes' genoemd. Deze landen bezitten zeker de formele kenmerken van democratieën en rechtsstaten, maar de praktische realisatie van democratische vrijheden wordt beperkt door autoritaire tendensen. Het belangrijkste kernmerk van hybride democratieën is dat de machthebbers geen wezenlijke politieke concurrentie toestaan. Poetins Rusland lijkt perfect onder deze noemer te vallen.

Toch is de Russische bevolking in zijn algemeen oprecht tevreden over president Poetin. Ik kan me heel goed voorstellen dat je als Rus op Poetin stemt. Ondanks de autoritaire tendensen onder zijn bewind, heeft president Poetin misschien grotere democratische legitimiteit dan het huidige presidentschap van George W. Bush in de Verenigde Staten, dat uiteindelijk tot bij de rechter moest worden bevochten.

Waarschijnlijk moeten we Rusland niet alleen beoordelen met onze westerse maatstaven. De Russen hebben een ander historisch referentiekader, dat wordt gevormd door het communistische verleden en de 'chaos' van de jaren negentig van de vorige eeuw. In vergelijking met deze twee periodes in de geschiedenis vinden de Russen de periode-Poetin een tijdperk van vooruitgang.

Vermoedelijk zal Poetin de buitenwereld de komende vier jaren blijven verwarren met afwisselend hervormingen en autoritaire oprispingen. Zeker op economisch gebied lijken hervormingen en modernisering gewaarborgd.

In de buitenlandse politiek zal Rusland zelfbewuster en onafhankelijker optreden. In zijn relaties met het Westen zal het zakelijker zijn en afhankelijk van het vermeende nationale belang een eigen koers varen dan wel samenwerken.