Op de bres voor verworven rechten

René Does

De Russen hadden de eerste tien dagen van dit jaar vrij. Dat was voldoende tijd om flink wat geld op te maken en zich vervolgens op te winden over de pijnlijke sociale hervormingen die op 1 januari van start gingen. De nieuwe sociale hervormingen lijken meer verzet op te roepen dan de twee grootste - en voor Russen beruchtste - hervormingsmaatregelen uit de periode-Jeltsin: de prijsliberalisering en de privatisering van staatsbedrijven.

In januari gingen honderdduizenden Russen, voornamelijk bejaarden, boos de straat op om te protesteren tegen de monetarisering van sociale voorzieningen. De spandoeken logen er niet om: 'Poetin moet aftreden', 'Terug naar de USSR!', '200 roebel nee, privileges ja', 'Laat ons waardig leven en sterven', 'Geen politiestaat' en 'Poetin, sla de terroristen en niet de bejaarden'.

Hervorming en modernisering van het sociale zekerheidsstelsel is in Rusland hoognodig. Het systeem van betalingen in natura stamt nog uit de sovjettijd en is in de periode-Jeltsin, toen de Russische overheid nauwelijks over liquide middelen beschikte, ontploft. Het hervormingsgezinde parlementslid Michaïl Zadornov zegt dat de huidige staatsbegroting moet verdubbelen als de Russische overheid alle aangegane beloftes van betalingen in natura werkelijk wil nakomen.

Volgens minister van Transport Igor Levitin reist gemiddeld 60 procent van de passagiers gratis met het gemeentelijk openbaar vervoer; in sommige regio's zou dat zelfs 90 procent zijn. Alleen in de steden Moskou en Sint Petersburg is het openbaar vervoer winstgevend, omdat daar veel bezoekers en doorgaande reizigers van buiten de stad gebruik maken van tram, metro en bus.

Het overzicht over welke groepen in de samenleving welke privileges ontvangen, was in de praktijk helemaal weggeraakt. Een ander nadeel van het bestaande systeem is dat de echte armen onvoldoende bereikt worden en te weinig steun krijgen. Als de minst bedeelde maar meest behoeftige groepen worden de weeskinderen en de gezinnen met veel kinderen (in Rusland drie of meer) genoemd. Lang niet alle ontvangers van betalingen in natura (lgotniki) zijn arm en hulpbehoevend.

Het enorm uitgedijde stelsel van sociale voorzieningen in natura heeft ervoor gezorgd dat de gemiddelde Rus tegenwoordig meent dat hier sprake is van verworven rechten. De algemene mentaliteit is dat openbare en sociale voorzieningen gratis moeten zijn.

De recente protesten concentreerden zich rond het punt van de lgota (privilege) van gratis openbaar vervoer. Veel bejaarden weigeren bijvoorbeeld te betalen voor de elektritsjki (stoptreinen) rond de grote steden Hun gratis openbaar vervoerkaart geldt niet voor deze treinen. Zwartrijderproblemen worden dan ook voornamelijk veroorzaakt door bejaarden.

Hervorming van het sociale zekerheidsstelsel is in Rusland sowieso moeilijk door te voeren, maar de regering heeft dit nu verergerd door een slechte presentatie en uitwerking ervan. Beleidsmatig en qua uitvoering is deze hervorming een buitengewoon ingewikkelde zaak, zeker voor de regionale besturen. Het nieuwe stelsel gaat namelijk uit van vergaande decentralisering naar regionaal niveau.

Er is nu in de praktijk grotere onduidelijkheid toegevoegd aan het toch al razend ingewikkelde oude stelsel. Daarbij wordt de regering onvoldoende gecontroleerd door het parlement en maatschappelijke organisaties en worden dergelijke maatregelen daarom nogal eenzijdig opgelegd. De sociale onrust is de prijs die Poetin betaalt voor zijn 'geleide democratie'.

Inmiddels hebben de rijkere regio's concessies gedaan aan de demonstranten in de vorm van behoud van het gratis openbaar vervoer (de stad Moskou bijvoorbeeld) of door de verkoop van sterk in prijs gereduceerde maandkaarten.

Toch lijkt de Russische regering vastberaden door te gaan met het omvangrijke hervormingsprogramma voor de sociale sector. De burgers kunnen de komende tijd hun borst nat maken. Op de rol staan nog zaken als verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd, volledige betaling voor huisvesting en gezondheidszorg en hogere prijzen voor kinderopvang.