Een houten cadeau

Pauline Michgelsen

Iedereen die met Rusland te maken heeft, kent ze: de typisch Russische cadeautjes. Een matrjosjka, een beschilderde houten lepel, een kleurig poppetje van klei, een wild gebloemde omslagdoek… Père André Gouzes, componist en dominicaans geestelijke uit het Zuid-Franse Sylvanès, kreeg een origineler cadeau van zijn Russische vrienden: een houten kerk. Een echte.

Sylvanès is een dorpje in het zuiden van het departement Aveyron in de regio Midi-Pyrenées. Het is een prachtige, ruige streek, met boerderijen als burchten, oude kastelen, grillige rotsformaties en ander natuurschoon, maar de grond is weinig vruchtbaar en 's winters giert de wind guur over de hoogvlaktes. Behalve de enige echte roquefort-kaas wordt hier weinig geproduceerd. In de afgelopen eeuw zijn veel Aveyronezen dan ook weggetrokken.

In de woorden van de enige winkelier is Sylvanès 'niet het einde van de wereld, maar wel bijna'. Ooit was het welvarend: in het hart van het dorp stond een grote cisterciënzer abdij uit de twaalfde eeuw en bij de bronnen, die genezende kracht zouden hebben, stond aan het begin van de vorige eeuw zelfs een luxe hotel.

De baden raakten in de jaren dertig echter in onbruik. Het hotel werd een kindervakantiekolonie en staat inmiddels al jaren leeg, uitgeleefd en vervallen. Uit de abdij was de laatste monnik al in 1793, enkele jaren na de Franse revolutie, vertrokken. De gebouwen werden vervolgens gebruikt als stallen en opslagruimte.

Toen de jonge André Gouzes in de jaren zeventig hier als priester kwam, leidde Sylvanès hetzelfde kwijnende bestaan als zoveel andere Franse plattelandsgemeentes. Dat is inmiddels veranderd.

Mede dankzij de inzet van Gouzes is de abdij stukje bij beetje opgeknapt. Sinds 1977 wordt hier jaarlijks een festival van liturgische muziek gehouden, en men kan er tevens terecht voor bijvoorbeeld cursussen ikoonschilderen, theologische of filosofische seminars of een retraite. Ook de dorpshuizen van Sylvanès zien er weer levendig uit, de luiken strak in de verf. Het restaurant is net verbouwd. Alleen voor de baden wordt nog een investeerder gezocht.

Gouzes is een geestelijke die veel rondreist en openstaat voor diverse vormen van spiritualiteit. Geen wonder dat hij, toen de perestrojka voor meer uitwisseling zorgde, ook in contact kwam met Russisch-orthodoxe collega's. Tegen een van hen liet hij ontvallen hoe graag hij een kleine kapel zou willen bouwen. Daarachter, een eindje buiten Sylvanès, op die heuvel… 'Dat kunnen we wel voor je maken', was het antwoord.

Ooit waren er in het oude Rusland duizenden houten kerken. Er zijn er niet veel meer over. Talloze kerken zijn eenvoudigweg in vlammen opgegaan. Onder Peter de Grote werden veel houten kerken vernield omdat ze niet modern genoeg geacht werden. Ook andere leiders vonden vaak dat deze kerken, gebouwd volgens de tradities uit de volkskunst, te dicht bij de voor-christelijke, heidense tijden stonden en vervingen ze liever door een stenen godshuis.

In de atheïstische sovjettijden verdwenen veel kerken, maar er zijn in die jaren ook verschillende houten kerken gered. Ze werden verplaatst naar openluchtmusea en al functioneerden ze daar niet als kerk, ze zijn er tenminste nog. Sinds de perestrojka is de oude traditie van houten architectuur nieuw leven in geblazen.

In 1993 begon in de bossen van Vjatka (voorheen Kirov) een tiental timmerlieden met de bouw van een volledig houten kerk voor Frankrijk. De kerk werd, met uitzondering van de toren en de 'uienbollen', ter plaatse opgebouwd en vervolgens weer voorzichtig afgebroken om vervoerd te kunnen worden.

De gebruikte dennenbomen waren ongeveer 150 jaar oud. Door de koude groeien de bomen in Rusland langzamer dan in West-Europa, waardoor het hout sterker is. Als het hout dan ook nog hartje winter én bij nieuwe maan gekapt wordt, is de kwaliteit nog beter.

André Gouzes moest er vervolgens zelf voor zorgen dat het hout in Sylvanès kwam en dat is toch iets ingewikkelder dan het het mee naar huis nemen van een houten soeplepel of matrjosjka. Er werd een speciale stichting opgericht om de overige kosten te dragen, waarbij de erfenis van een dominicaner monnik voor een stevige basis zorgde. De de Franse spoorwegen nam de helft van de transportkosten op zich en vervoerde het hout in vijftien wagons tot het station van Millau.

In de winter van 1994-1995 werd het kerkje door vijf Russische timmerlieden in Sylvanès weer van de grond af opgebouwd. Het weegt 400 ton en heeft een oppervlakte van 200 m². De klokkentoren is 25 meter hoog (of 26 meter, als we het kruis meerekenen) en hij telt werkelijk geen enkele spijker, schroef of moer.

Op dit moment staat de kapel in de steigers. Het hout bleek niet goed opgewassen tegen de minder koude, maar veel nattere winters van Aveyron en krijgt een extra bescherming.

Vanwege de ligging, bovenop een smalle heuvel, kon de kerk niet op de traditionele west-oost oriëntatie neergezet worden, waarbij je binnen komt vanuit de kant van de zonsondergang, dat wil zeggen de donkere, onwetende kant en je je beweegt naar de zonsopgang ofwel de openbaring. Dankzij de wat ongewone noord-zuid positie heeft deze kerk echter zowel een oostelijke als een westelijke zijkapel: de oostelijke voor de Russische rite, de westelijke voor de rooms-katholieke. De kerk werd gewijd als de Eglise de l'unité: l'hétimasie du trône, maar iedereen zegt gewoon 'La chapelle Russe', het Russische kapelletje.

De weg naar het mooist gelegen Russische kerkje in Frankrijk voert door een bijna verlaten landschap. Tussen Sylvanès en het kerkje staat slechts één huis. Hier wordt de verharde weg een pad dat langzaam verder omhoog slingert. Even is het houten torentje boven de dennenbomen te zien, dan verdwijnt het weer. Alsof je je vergist hebt.

Het pad eindigt op een kleine parkeerplaats. Bezoekers moeten te voet verder. Hen wordt op het hart gedrukt vooral niet te roken, om maar te zwijgen van andere vuurtjes. Als het lang droog is - niet ongebruikelijk in de zomer - zou door een vonkje het bos, maar ook de kerk binnen de kortste keren in vlammen kunnen opgaan. Mensen die slecht ter been zijn mogen overigens nog wel verder doorrijden.

Een smal paadje loopt tussen de bomen door omhoog. Nog steeds is het kerkje niet te zien. Tot je boven bent en hijgend oog in oog met de verrassing staat. Het kerkje is geheel opgebouwd uit ronde boomstammen, die op ingenieuze wijze in elkaar geschoven zijn. Op de wind en een enkele vogel na is het doodstil. Geen griezelige stilte, maar een vredige. Het uitzicht is adembenemend. Je dacht in Frankrijk te zijn, en daar sta je opeens: midden in Rusland. En eventjes los van de tijd.