Klassiek dilemma

Koos Boertjens

De grootte van het land en de economische problemen ten spijt, eens zal de tol van het huidige ecologische wanbeleid in Rusland betaald moeten worden. De meeste Russische politici, onder wie president Vladimir Poetin, willen echter hun handen niet branden aan wat gezien wordt als een secundaire prioriteit. En stemmen worden niet gewonnen met bomen maar met banen. Het is niettemin van groot belang dat het milieubewustzijn in Rusland vergroot wordt.

Het Bajkalmeer zal over tien jaar geheel omcirkeld worden door een wandelpad. Vrijwilligers gaan in samenwerking met lokale overheden en bedrijven in de komende jaren de vereiste 2000 kilometer wandelpad aanleggen. Al wandelend langs het grootste zoetwaterbassin ter wereld zullen duizenden toeristen elk jaar genieten van de ongerepte natuur in de omgeving van het meer.

Tegelijkertijd zal de lokale economie profiteren van de inkomsten die het toerisme met zich meebrengt. Althans, als het aan de oprichters van de Grote Bajkalroute Vereniging, Andrej Soeknev en Ariadna Reida, ligt. In 2003 begonnen zij met het herstel en de uitbreiding van een bestaand pad rondom het Bajkalmeer.

De 'parel van Siberië' wordt onder meer bedreigd door de aanleg van de Stille Oceaan-pijplijn die de West-Siberische olievelden met de kust van de Stille Oceaan moet verbinden. Japan, het naar energie hunkerende China en uiteraard Rusland zelf hebben grote economische belangen bij de aanleg van de oliepijplijn. Maar het Bajkalmeer, van grote ecologische waarde, ligt voor deze oliepijplijn in de weg.

De botsing tussen ecologische en economische belangen rondom het Bajkalmeer is exemplarisch voor de Russische maatschappij als geheel. Met de aanleg van de Bajkalroute trachten de ecologen een brug te slaan tussen economische ontwikkeling enerzijds en natuurbehoud anderszijds.

Het ecotoerisme lijkt een klassieke win-win situatie, een synergie van economische en ecologische belangen, maar de scepsis onder de plaatselijke bevolking is groot. De aanleg van het pad zien zij als een belemmering van de economische ontwikkeling in de regio. Een groot deel van de bevolking prefereert een eenduidige overwinning van de economie, en daarmee een groeiende welvaart, boven wat zij zien als een moeizaam te bereiken compromis tussen natuurbehoud en economische ontwikkeling.

Bovendien wordt de bemoeienis van buitenlandse milieuorganisaties gezien als een onwenselijke inmenging in de ontwikkeling van de Russische welvaart. De Greenpeace- en Unesco-medewerkers worden dikwijls bestempeld als 'green spies', die over de ruggen van de op economisch gebied worstelende Russen aan de haal willen gaan met grote bedragen uit de milieupotten.

Dit zou gebeuren onder het mom van het behoud van de ecologische waarde van een gebied dat ver van hun huis en haard verwijderd ligt, terwijl ze zelf op een comfortabele plek wonen, waar veel zaken vanzelfsprekend zijn die voor de gewone Rus voorlopig onbereikbaar blijven.

Een duurzame ontwikkeling van de Russische economie wordt aldus als anti-nationalistisch bestempeld. Tijdens een recent seminar over de milieuproblematiek in Rusland wees een adviseur van de RAND Corporation op de compleet tegengestelde ontwikkeling die zich in de Verenigde Staten heeft voorgedaan.

Ten tijde van de opkomende Amerikaanse economie eind negentiende eeuw werd het behoud van waardevolle natuurgebieden in het land juist met patriottische motieven omlijst. De Russische natuur zou een vergelijkbare sterke emotionele band tussen nationalisme en natuurbehoud niet slecht uitkomen. Maar uit vrees voor de daling van de welvaart hebben de Russen een andere houding aangenomen.

Het beleid van de federale regering ten aanzien van duurzame ontwikkeling sluit aan bij de 'ecologische scepsis' die leeft onder een brede laag van de Russische bevolking. Deze scepsis kan dus weliswaar als ecologische onverantwoord maar niet geheel als ondemocratisch bestempeld worden.

Dit is een opmerkelijke situatie, want in de jaren tachtig was de opkomende democratische beweging in het ten onder gaande sovjetrijk sterk gelieerd aan de milieubeweging. Het afkeuren van het prestigieuze en omvangrijke rivierenomleidingsproject in augustus 1986 onder druk van - dikwijls zich als ecologen presenterende - hervormingsgezinden was een belangrijke stap in het proces van perestrojka en glasnost dat uiteindelijke tot de val van het sovjetregime leidde.

Nu de economische en nationalistische kaart door de tegenstanders van de ecologische beweging is toegepast, moeten milieuactivisten een andere troef uitspelen. Daartoe is op 5 juni de Groene Partij opgericht onder leiding van Aleksej Jablokov, een expert op het gebied van nucleaire veiligheidsvraagstukken en tevens voorzitter van het Centrum voor Russisch Milieubeleid.

Hij wordt bijgestaan door Sergej Mitrochin, die in 1996 de noodklok luidde over de deplorabele staat van de Russische nucleaire vloot. Mitrochin werd hierop veroordeeld wegens hoogverraad, maar uiteindelijk in 2000 door het Opperste Gerechtshof vrijgesproken. Dit was een gezamenlijke overwinning van de democratische en de ecologische beweging in Rusland.

Die staat voor een moeilijke opgave. De publieke opinie, grotendeels al neigend naar het prevaleren van brood boven spelen-in-de-natuur, wordt beïnvloed door staatsafhankelijke media die eveneens economische belangen boven natuurbehoud stellen. Bijkomende uitdagingen voor de Russische ecologen zijn de smalle juridische basis voor milieubescherming en de ondoorzichtige bureaucratie. Milieuvervuiling door staatsbedrijven en private ondernemingen komt op grote schaal voor, maar wordt nauwelijks bestraft.

Daarom spelen de Groenen nu een andere kaart uit: de mensenrechten. De prioriteit van de partij ligt volgens oprichter Jablokov bij het beschermen van 'het recht van de burgers op een gezond leven in een gezonde omgeving.'

De Groene Partij probeert aldus de publieke opnie via de weg van de mensenrechten warm te maken voor het behoud van de natuur. Over de oprechtheid van hun motieven kan weinig tijfel bestaan: harmonie tussen natuurbehoud en economische ontwikkeling is van groot belang voor de toekomst van het Russische leefklimaat.