Russisch gezinsleven implodeert

Greetje van der Werf

Ieder jaar aan het einde van december nodigt president Poetin een groep kinderen uit voor een nieuwjaarsfeest in het Kremlinpaleis. Hiervoor wordt traditioneel uit iedere regio van de Russische Federatie een aantal kinderen uitgenodigd. Ze komen uit alle lagen van de bevolking, van de kansrijke kinderen die een schoolcompetitie gewonnen hebben tot de kansarme kinderen uit arme gezinnen en weeshuizen. Tijdens Poetins toespraak kwam, tot vreugde van de kinderen, Koni, Poetins labrador, plotseling de zaal inhollen. Poetin maakte nog wat grapjes, sprak zijn allerbeste wensen uit en toen kon het feest beginnen. Als de selectie van de kinderen echter werkelijk representatief was dan moet het Poetin, ondanks de vrolijke sfeer in het Kremlinpaleis, zwaar te moede zijn geweest.

Er zijn in Rusland 30 miljoen kinderen onder de 18 jaar, op een totale bevolking van 143,6 miljoen. Meer dan de helft van hen (17 miljoen) groeit op in een gezin dat onder de armoedegrens leeft. Een op de drie kinderen leeft in een eenoudergezin en als dat kind alleen met moeder opgroeit, is de kans dat het onder de armoedegrens leeft 70 procent. Het merendeel van de kinderen op Poetins nieuwjaarsfeestje heeft geen broertje of zusje, aangezien 60 procent van de Russische echtparen het bij één kind laat. Russische vrouwen krijgen gemiddeld 1,25 kind.

Daar staat tegenover dat het aantal kinderen dat als weeskind opgroeit nog nooit zo hoog is geweest als op dit moment. Het probleem lijkt onlosmakelijk met de Russische samenleving verbonden. Stonden er na afloop van de Tweede Wereldoorlog in de hele Sovjet-Unie 678.000 kinderen als weeskind geregistreerd, in 1995, dus bijna vijftig jaar later, waren het er nog altijd 500.000. Ondanks het economische herstel onder president Poetin nam het aantal weeskinderen de laatste jaren met 10.000 tot 30.000 per jaar toe. Op dit moment heeft Rusland 710.000 weeskinderen onder de 18 jaar.

Ongeveer 10 procent van deze kinderen is echt wees omdat beide ouders overleden zijn. De overgrote meerderheid heeft ouders die niet in staat zijn om voor hun kinderen te zorgen.

Deze 'sociale wezen' zijn echte children at risk. Ze hebben te maken (gehad) met armoede, geweld, alcohol- en drugsverslaving en worden door de lokale autoriteiten direct vanuit de thuissituatie in een kindertehuis geplaatst, of ze lopen zelf van huis weg als de situatie daar onhoudbaar wordt. Ze houden zich in leven met een eenvoudig baantje (autoruiten wassen voor een stoplicht), bedelen, diefstal of prostitutie. De helft van de Russische straatkinderen is jonger dan 13 jaar.

Vanwege het voortdurende gevaar door de politie opgepakt te worden, zijn ze bij voorkeur op drukke straten en pleinen, waar ze snel weg kunnen komen. De politie probeert de ouders op te sporen, maar als dat niet lukt, wordt het kind in een weeshuis of internaat geplaatst, waar het tot zijn achttiende verjaardag blijft. En dan blijkt dat van iedere tien er twee binnen het jaar alcohol- of drugsverslaafd zijn, twee het criminele pad opgaan en een zichzelf van het leven berooft. Slechts een op de tien zal erin slagen gewoon aan het werk te gaan en een normaal leven te leiden.

Het nare is dat tehuiskinderen vaak zelf ook weer snel een gebroken gezin maken. Ze hebben niet geleerd stabiele geestelijke en emotionele relaties met anderen te onderhouden. Het is een vicieuze cirkel: hoe leer je verantwoordelijk te zijn voor jezelf en je gezin als je zelf nooit een normaal gezinsleven van dichtbij hebt meegemaakt?

In Sint Petersburg wordt het aantal straatkinderen op 17.000 tot 30.000 geschat. In Moskou leven naar schatting 33.000 tot 40.000 zwerfkinderen, van wie overigens 80 procent niet uit Moskou zelf afkomstig is, maar uit de verwaarloosde en verpauperde dorpen van het Russische platteland.

Aleksej Golovan, ombudsman van de Moskouse kinderen, vertelde aan The Moscow Times over de tiener Vitali Jeriomin die nog anderhalf jaar in het trappenhuis van zijn flat woonde nadat zijn ouders hun appartement verkocht hadden en hem achterlieten. De jongen bleef gewoon naar school gaan, de buren gaven hem te eten. Op een gegeven moment hebben die er toch voor gezorgd dat hij naar een opvanghuis ging. 'Maar waar waren al die tijd de school en de instanties die moeten zorgen voor het welzijn van onze kinderen?' zo vraagt Golovan zich af.

Minder geluk heeft Natalja, 15 jaar oud en verslaafd aan het snuiven van lijm in een plastic zakje. Ze vluchtte drie jaar geleden uit Oekraïne, uit een gezin van drinkende ouders. Nu zwerft ze rond het metrostation Komsomolskaja. 'Je leeft wel, maar je bent er niet echt,' vertelde ze een correspondent van het Britse dagblad The Observer.

Er zijn de laatste jaren diverse rapporten verschenen die de crisis van het Russische gezin glashard blootleggen. Veel Russen maken zich er zorgen over. De oorzaken zijn echter complex en sterk verankerd in de Russische geschiedenis.

Dit oplossen is een van de grootste problemen waar Poetin voor staat. Tijdens zijn nieuwjaarstoespraak refereerde hij niet voor niets aan de tijd die ouders en kinderen samen moeten doorbrengen. Poetin vertelde de kinderen bij die gelegenheid dat ook de volwassenen voortaan de eerste week van januari vrij zijn, zodat 'iedereen een lange wintervakantie heeft en jullie lekker veel tijd met papa en mama kunnen doorbrengen'.

Een goed gezinsbeleid ontbreekt echter vooralsnog. In plaats daarvan is er een sterk repressief beleid ten opzichte van gezinnen die dreigen te marginaliseren. Ieder jaar worden 20.000 ouders uit de ouderlijke macht gezet; hun kinderen gaan naar tehuizen.

Op lokaal niveau proberen Russische en buitenlandse ngo's de risicokinderen op te vangen en verder te helpen en ook in de staatskindertehuizen probeert de staf er vaak het beste van te maken.

Het kindertehuis in Oedelnaja, onder de rook van Moskou, bestaat dit jaar 80 jaar is daarmee een van de oudste van Rusland. Er wonen 75 kinderen van 4 tot 17 jaar. Overdag gaan ze naar de plaatselijke school. Buiten schooltijd moeten ze volop meewerken om het reusachtige huishouden draaiende te houden.

Directrice Vera Goloebnina vertelde in The Moscow Times: 'Het is erg belangrijk om deze kinderen enige orde en discipline bij te brengen. We proberen ze verantwoordelijk te maken voor hun eigen huis, precies zoals het er in een normaal gezond gezinsleven ook aan toe zou gaan […] Ga maar eens kijken waar ze vandaan komen. Veel van die gezinnen hebben niet eens een voordeur, geen meubels, geen vaatwerk. Alles verkocht om maar aan drank te kunnen komen.'

In Rusland is de levenscyclus zo'n tien tot twintig jaar korter dan in West-Europese landen. Russen trouwen op veel jongere leeftijd dan bij ons (meisjes met 23, jongens met 25 jaar), de meisjes krijgen eerder hun eerste kind (op 23-jarige leeftijd), ze worden eerder grootouder en de Russische mannen sterven gemiddeld een generatie eerder dan bij ons. Russische kinderen zijn vroeg seksueel actief en beginnen op jonge leeftijd met roken en drinken. Ze proberen hun eerste sigaret als ze gemiddeld 11,5 jaar oud zijn en ze zijn 13 als ze hun eerste alcoholische drank naar binnen gieten.

Deze en andere alarmerende cijfers kwamen eind 2004 naar voren bij een groot onderzoek van Unicef naar het welzijn van de kinderen in 27 landen van Oost-Europa en de voormalige Sovjet-Unie. Van alle Russische kinderen is 32 procent volledig gezond, heeft 51 procent een matige gezondheid en is ongeveer 5 procent chronisch ziek.

In tegenstelling tot het Westen, waar juist de kinderen in de steden meer risico lopen, hebben in Rusland de kinderen op het platteland en in de kleine provinciestadjes een slechtere gezondheid en meer ontwikkelingsstoornissen dan hun leeftijdgenootjes in de grote steden. Het slechtst eraan toe zijn de kinderen in Noord-Siberië, het noordelijke deel van Europees Rusland (met name Vologda), sommige delen in midden Europees Rusland (de provincie Ivanovo en het stadje Kinesjma) en de provincies Mari El en Orenboerg.

De beste woonplaatsen voor kinderen zijn Moskou, Oeljanovsk, Omsk en Kemerovo. Toch is ook in Moskou het aandeel van kinderen dat te klein en te licht blijft de laatste jaren toegenomen. Hiermee samenhangend schoof ook het tijdstip waarop een Russisch meisje voor het eerst menstrueert enkele maanden op.

Vooral de tienerjongens in Rusland blijken erg kwetsbaar. Het sterftecijfer onder jongens tussen 15 en 19 jaar is de laatste tien jaar met 40 procent gestegen. Van alle 30 Russische jongens in deze leeftijdsgroep sterft er jaarlijks één een niet-natuurlijke dood (ongeluk, vergiftiging, moord, zelfmoord of geweld). Bij de meisjes is dat een op de 120. Van de 27 onderzochte landen heeft Rusland bovendien het hoogste aantal zelfmoorden onder tieners. Moord onder tieners komt in Rusland twintig keer meer voor dan in de West-Europese landen.

De problemen hangen samen met het toegenomen alcoholmisbruik onder jongeren. Wodka en bier zijn goedkoop, gemakkelijk verkrijgbaar en er is in de praktijk geen leeftijdsgrens om het te mogen kopen. Een 12- of 13-jarige met een fles bier in de hand is geen ongewoon verschijnsel in Rusland.

Andere factoren die genoemd worden zijn: Russische jongens hechten weinig waarde aan hun eigen leven en nemen veel risico's; de Russische cultuur van weinig aandacht voor de rechten van de mens (de politie treedt bruut op tegen kinderen) en veiligheid in het algemeen; de sociale ongelijkheid en armoede.

De jongetjes die bij Poetin in het Kremlin mochten komen, hebben op dit moment een gemiddelde levensverwachting van 58,6 jaar. De meisjes die bij Poetin waren, mogen ervan uitgaan dat ze 72 jaar oud zullen worden. Rusland is wereldrecordhouder als het gaat om het verschil in de gemiddelde levensverwachting tussen mannen en vrouwen, namelijk bijna 14 jaar.

Zonder wezenlijke verbeteringen in de gezondheidszorg, de gezinszorg, het onderwijs en de opvoeding, kan de demografische crisis niet overwonnen worden en zullen de economische kosten door het verlies aan arbeidsproductiviteit binnenkort sterk stijgen. Volgens de WHO moet een land 5 procent van zijn bruto binnenlands product aan gezondheidszorg besteden. Rusland besteedt 2,5 procent daarvan aan gezondheidszorg. In 2005 gaat omgerekend 8,5 miljard dollar naar gezondheidszorg en onderwijs, terwijl de uitgaven voor defensie en staatsveiligheid 33,4 miljard dollar zullen bedragen.

Terwijl Poetin dus aan de ene kant veel aandacht besteedt aan defensie en staatsveiligheid, zal een jongetje dat in Rusland geboren wordt gemiddeld maar 58 jaar oud worden, evenveel als in het diep communistische Noord-Korea. In Rusland worden de problemen vaak aan de verkeerde kant aangepakt.