Fel islamdebat

René Does

Ook in Rusland woedt, mede door de moord op filmregisseur Theo van Gogh, een steeds fellere discussie over de islam. De veronderstelling dat de wereld momenteel een botsing der beschavingen meemaakt, leeft in Rusland sterker dan bij ons.

In de discussie worden vergaande meningen gedebiteerd. Aan de ene kant staan Russische mediaorganen bloot aan persbreidel door de overheid, maar aan de andere kant zijn ze in hun uitlatingen dikwijls weinig terughoudend. De Russische media zijn minder 'politiek correct' dan wij van onze media gewend zijn.

'Het is vooral een botsing tussen Hollandse moslims en Hollandse fascisten. Pim Fortuyn en Theo van Gogh waren rechts-radicalen met islamofobische meningen. Zij wilden de sociale vrede tussen de autochtone bewoners en de immigranten ondermijnen,' zo luidt de mening van Gejdar Dzjemal over de gebeurtenissen in Nederland sinds de moord op Van Gogh. Dzjemal is het hoofd van het Islamitisch Comité, een tamelijk radicale moslimorganisatie in Rusland.

Dzjemal zegt verder: 'Als de Nederlandse samenleving gespleten is, dan is dat, denk ik, een splitsing tussen enerzijds degenen die het liberale recht verdedigen om wie dan ook en welke waarden dan ook te mogen bekritiseren - zonder rekening te houden met het feit dat die waarden voor anderen heilig kunnen zijn - en anderzijds degenen die het zat zijn dat Amsterdam is verloederd tot de mondiale vitrine van de zonde.'

Anders dan bij ons is de islam in Rusland een inheemse religie. In deelrepublieken in de Kaukasus en langs de Wolga wonen islamitische etnische minderheden die autochtone staatsburgers van de Russische Federatie zijn. Samen met de Russische orthodoxie, het jodendom en het boeddhisme behoort de islam tot de vier zogeheten officiële godsdiensten van Rusland. Andere religies worden in de regel afgedaan als 'sektes'.

Rusland telt echter minder moslims dan kort geleden nog werd gedacht. Er werd altijd beweerd dat er '20 tot 22 miljoen' moslims in Rusland wonen, maar de laatste volkstelling (2002) kwam niet verder dan 14,5 miljoen van de 144 miljoen inwoners van Rusland. Het hoofd van de Raad van Moefti's van Rusland, Rinat Gajnoetdin, verklaarde naar aanleiding van dit resultaat dat als de illegale immigranten worden meegeteld er wél 20 miljoen moslims in Rusland wonen.

Dat laatste is waar: sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn miljoenen moslims uit armere voormalige sovjetrepublieken, vooral uit Azerbeidzjan en Tadzjikistan, naar Rusland getrokken om als illegale gastarbeiders in de bouw en de groente- en fruithandel te gaan werken.

Dat de verhoudingen in Rusland tussen moslims en niet-moslims scherper zijn geworden, heeft verschillende oorzaken. Allereerst is er de afschuw van het Tsjetsjeense terrorisme, met de gijzeling van de school in Beslan aan het begin van dit schooljaar als grootste wandaad. De opstand van de Tsjetsjenen, die begon als nationale onafhankelijkheidsstrijd, heeft in de afgelopen jaren ook moslimfundamentalistische trekken gekregen.

Verder reageert de Russische bevolking vaak afwijzend op de miljoenen gastarbeiders, die het straatbeeld van de grote steden veranderen en van wie ze naar hun mening in de detailhandel te afhankelijk zijn. En ook buitenlandse gebeurtenissen als 11 september en de moord op Theo van Gogh hebben hun weerslag in Rusland.

Opvallend in de Russische islamkritiek is de rol van de Russisch-orthodoxe kerk, die zich de functie van staatskerk aanmeet. Zo ontstond er kortgeleden veel heibel over een opmerking van de islamdeskundige van de pr-afdeling van de kerk, Roman Silantjev: 'Waarom associeert de overgrote meerderheid van de hedendaagse terroristische organisaties in de wereld zich met de islam en waarom is er geen enkele terroristische organisatie die uit naam van de christelijke orthodoxie handelt?' Silantjev vindt dat moslims kritiek op negatieve aspecten van hun religie en cultuur afwijzen met een cirkelredenering: 'De islam is een geloof van vrede omdat het een vreedzame religie is.'

Islamitische organisaties in Rusland verweten Silantjev alle moslims ondoordacht op een hoop te gooien met het terrorisme en daarmee bovendien de maatschappelijke verhoudingen in Rusland onnodig te belasten.

De bekendste islamoloog van Rusland, Aleksej Malasjenko, stelt, gevraagd naar de gevolgen van de moord op Van Gogh: 'Het is duidelijk dat de Europese en de islamitische levensbeschouwing niet bereid zijn elkaar tegemoet te komen. We moeten beseffen dat ook in de nabije toekomst zulke wrede botsingen onvermijdelijk zijn.' Malasjenko denkt dat er na verloop van tijd als compromis 'een tijdperk van noodgedwongen verdraagzaamheid' zal komen.