De nachtvlinders van Rusland
Ivo Pertijs
In Moskou vind je groepjes prostituees langs de Leningradskoje sjosse of rond het metrostation Dinamo. Bordelen adverteren ongegeneerd in huis-aan-huisbladen. Toch is prostitutie nog altijd verboden. Deze situatie is niet nieuw. Een korte geschiedenis van de prostitutie in Rusland.
Sonja Marmeladova is een van de hoofdpersonages uit de roman Misdaad en straf (1866) van Fjodor Dostojevski. Het magere meisje groeit uit tot de bekendste prostituee uit de Russische literatuurgeschiedenis. Zij gold als hét voorbeeld van een arm meisje dat haar lichaam uit armoede verkocht. In haar geval kwamen de stiefbroertjes en -zusjes haast van de honger om.
Sonja leefde en werkte in een tijd waarin prostitutie wettelijk gereguleerd was. Tot de regulering van prostitutie in Rusland in 1843 was de staat er repressief tegen opgetreden. In het midden van zestiende eeuw verschenen in Moskou op verschillende plaatsen kabaky (kroegen). De kroegen waren een mannenbolwerk en trokken de aandacht van prostituees, die al snel bekend stonden als kabatskije devki (kabaksmeisjes).
Van een aantal Moskouse kroegen, waaronder de kabak Fekloesjka op Devitsje Polje, wist iedereen dat het verkapte bordelen waren. De kroegen werden vaak vernoemd naar de houdster van de kabak, doorgaans een jonge weduwe die zich eveneens prostitueerde.
Tegenover de tolerantie ten opzichte van de prostitutie in de kabak stond de keiharde aanpak van alle andere vormen van prostitutie. Onder tsaar Ivan IV (1547-1584) straffen de autoriteiten een prostituee en haar mamotsjka (een vrouwelijke pooier) door het publiekelijk geven van zweepslagen. De strafmaatregel bleef lange tijd na de dood van de tsaar gehandhaafd.
In de zeventiende eeuw ziet de Russische regering prostitutie als een serieuze criminele activiteit. Prostitutie wordt in een adem genoemd met overvallen en vechtpartijen. Patrouilles moesten de ongewenste taferelen in de straten van Moskou en andere steden voorkomen. Behalve op straat en in de kabak vond prostitutie ook plaats in de banja (badhuis) en de kortsjma (herberg).
Hoewel het als iets verderfelijks gold, kregen de vrouwen van lichte zeden tijdens het regime van Peter de Grote de vrijheid om hun lichaam te verkopen. Alleen prostituees die leden van belangrijke regimenten met een geslachtsziekte besmetten, konden rekenen op een fikse straf omdat zij de staatsbelangen benadeelden.
In 1716 bepaalde Peter de Grote dat prostituees zich niet langer in de nabijheid van regimenten mochten bevinden. De overdracht van geslachtsziektes bleek een te groot gevaar voor de soldaten, die uiteindelijk voor behandeling in Sint Petersburg achterbleven. Prostituees die het verbod negeerden werden opgepakt en naakt de stad uit gedreven.
Ondanks de strikte regelgeving van de zeventiende en achttiende eeuw bleven bordelen en andere plaatsen waar vrouwen zich prostitueerden bestaan. Rond 1750 ontstaat in Sint Petersburg het Kalinkin-huis. Dit was een politiebureau, behandelcentrum en bekeringscentrum ineen voor alle hoofdrolspelers in de prostitutiebranche. Pooiers en prostituees kregen hier hun straf en indien nodig een 'medische' behandeling. Buitenlandse vrouwen werden teruggestuurd naar het land van herkomst en voor Russische prostituees werd ander werk gezocht.
Het Kalinkin-ziekenhuis was het eerste Russische hospitaal voor vrouwen met geslachtsziektes. Uit angst voor de verspreiding van syfilis onder de bevolking bood Catharina de Grote (1762-1796) alle vrouwen, inclusief prostituees, de mogelijkheid van een gratis behandeling. Tegelijkertijd dienden besmette soldaten voor een speciale commissie te verschijnen en te melden van welke vrouw, vaak een prostituee, zij de geslachtsziekte gekregen hadden.
Terwijl Catharina de Grote zich inzette voor gratis medische behandelingen viel haar zoon Paul I terug op repressieve maatregelen tegen de vrouwen van lichte zeden. Zo strafte hij de prostituees door hen een opvallende gele jurk te laten dragen. In 1800 verordende Paul I dat voortaan alle onzedelijke vrouwen voor dwangarbeid naar Siberië gestuurd zouden worden.
De grote ommekeer van het prostitutiebeleid vindt plaats in 1843. Bewust van de onmogelijkheid om prostitutie volledig uit te bannen, kiezen de autoriteiten ervoor om het onder streng toezicht toe te staan. Grofweg bestond het nieuwe beleid uit medische controle en bescherming. Onafhankelijke geregistreerde prostituees ondergingen een maal per week een verplicht medisch onderzoek. Meisjes uit de bordelen dienden zich wekelijks tweemaal bij een arts te melden.
Aleksandr Koeprin beschrijft in zijn roman De kuil (1915) hoe in het bordeel de intieme hygiëne in acht werd genomen en de meisjes slechts gekleed in hun hemdjes, kousen en pantoffels gereed zaten voor het onderzoek. De dienstdoende arts schreef na een 'verbluffend snel onderzoek' op het persoonlijke biljet van de prostituee of zij al dan niet gezond was.
Lichamelijke onderzoeken waren dus vaak onzorgvuldig. Bovendien verhulden prostituees mogelijke ziektes of kwamen niet opdagen. Het formulier waarop de arts alles invulde werd 'het gele biljet' genoemd. Na 1861 gaven de prostituees hun binnenlands paspoort bij de politie af in ruil voor een geel biljet dat hen officieel de status van prostituee gaf. Het bood bescherming tegen politierazzia's.
Legale prostitutees in bordelen kregen er wel rechten voor terug. De waardin of bordeelhoudster mocht niet meer dan driekwart van de inkomsten van een prostituee inhouden en was verplicht om voor gezond eten en kleding te zorgen.
Hoewel de regels in Sint-Petersburg en Moskou voordelen voor de vrouwen hadden, kozen sommigen er bewust voor om zich niet te laten registreren vanwege het stigmatiserende effect. Minderjarige prostituees konden zich niet laten registreren, maar de vraag naar meisjes onder de zestien was groot. In 1900 telde Sint Petersburg ongeveer 34.000 officieel geregistreerde prostituees, maar het werkelijke aantal wordt geschat op vijftigduizend.
'Een van de twee: of wij overdrijven als we denken dat prostitutie een kwaad is, of, als de prostitutie inderdaad zo'n groot kwaad is als algemeen wordt aangenomen, zijn mijn lieve vrienden even erge slavenhouders, tirannen en moordenaars als de inwoners van Syrië en Caïro, die je in de "Niva" ziet', denkt rechtenstudent Vasiljev na een bezoek aan een bordeel met twee van zijn vrienden.
Dit fragment uit het verhaal De zenuwtoeval van Anton Tsjechov is een voorbeeld van discussies onder de bevolking over de morele aanvaardbaarheid van prostitutie en de regulerende taak van de staat. Sommige mannen trachtten prostituees te redden door hen vrij te kopen, al mislukten de meeste van hun pogingen om een normaal leven op te bouwen. Onder de socialisten woedde een heftige discussie.
Uiteindelijk valt het prostitutiebeleid in het revolutiejaar 1917. Al snel stelden de bolsjewieken dat prostituees slachtoffers waren van onfortuinlijke economische omstandigheden en dat voor hen nieuw werk moest worden gevonden. Maar de economische situatie in veel Russische gezinnen was verslechterd. In de roerige jaren twintig was prostitutie vaak een middel om ondanks de misère enige inkomsten te vergaren.
Voor de revolutie kwamen de doorgaans analfabete prostituees vooral uit arme boerengezinnen en de stedelijke arbeidersklasse. In de jaren twintig verandert de situatie drastisch; in die periode is ruim veertig procent van de prostituees in Moskou afkomstig uit families die door de revolutie geruïneerd zijn.
In de jaren dertig is het beleid sexofobisch. Prostituees worden ongewilde elementen in de geïndustrialiseerde Sovjet-Unie. De 'liquidatie' van het fenomeen prostitutie, een 'erfenis van het kapitalisme', krijgt hoge prioriteit. Opgepakte vrouwen worden naar Siberië verbannen.
Toch slagen de sovjetautoriteiten er niet in om prostitutie volledig uit te bannen. Om te overleven zien vrouwen zich soms genoodzaakt om zich te prostitueren. Vrouwen in de kampen van de Goelag kregen vaak voedsel en lichter werk aangeboden in ruil voor seks. Daarnaast bleven de prostituees actief, die het risico namen om opgepakt te worden. Zij droegen specifieke pornografische tatoeages die verwezen naar het oudste beroep ter wereld en die hen een sociale status in de onderwereld gaven.
In 1986 verkondigde een vrouwelijke gast in een televisieprogramma dat er in de Sovjet-Unie geen seks was. Deze trouwe sovjetburger ontging waarschijnlijk de maatschappelijke veranderingen. In de Sovjet-Unie bestond prostitutie officieel niet, maar in de jaren zeventig namen jongere generaties een vrijere houding aan ten opzichte van seks en prostitutie.
Het beroep van valutaprostituee, een sekswerkster die in waardevolle buitenlandse valuta werd betaald, groeide in aanzien. In 1988 verscheen Interdevotsjka, een verhaal over valutaprostituee Tanja, in het tijdschrift Avrora. Het verhaal ging van hand tot hand en de gelijknamige film werd een jaar later een groot succes.
In 1990 zond de BBC een documentaire uit over valutaprostituees in hotel Kosmos, het centrum van de seksindustrie in Moskou en de plaats waar buitenlanders in contact kwamen met valutaprostituees. Een van de laatste sovjettaboe's is definitief doorbroken.
Na de val van de Sovjet-Unie groeide de vrouwenhandel, binnen en over de voormalige sovjetgrenzen, uit tot een nieuwe winstgevende business voor de Russische onderwereld. Sindsdien berichten de Russische media veelvuldig over de notsjnye babotsjki (nachtvlinders), Russische spreektaal voor prostituees. Prostitutie is tegenwoordig een administratieve overtreding en prostituees krijgen na aanhouding een fikse boete, maar in de praktijk werken hoeren en pooiers vrij ongestoord.
Advertenties in huis-aan-huisbladen, tijdschriften en op het internet spreken voor zich: ondanks het verbod is de prostitutie in de grote steden levendig. In Moskou zullen deze zomer naar schatting ruim honderdduizend prostituees op straat, in bordelen en via escortservices hun werk doen. Sint Petersburg is van oudsher een centrum van de seksindustrie, maar door gebrekkige registratie is onbekend hoeveel prostituees deze stad telt.
Progressieve politici pleiten regelmatig voor de legalisatie van het oudste beroep ter wereld. Zover is het echter nog lang niet in Rusland.