Selectieve nostalgie

René Does

Tijdens de viering afgelopen mei van de zestigste verjaardag van de overwinning op nazi-Duitsland verklaarde de Russische president Poetin dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie 'de grootste catastrofe' van de twintigste eeuw was. Blijkbaar vond Poetin het politiek opportuun om bij deze gelegenheid - de Russen vinden de triomf op de nazi's het hoogtepunt van de sovjetgeschiedenis - zijn opmerking te maken. Wil de Russische bevolking een herstel van de Sovjet-Unie? Is zij overvallen door nostalgie naar oude sovjettijden?

Als grootste en leidende natie in de voormalige veelvolkerenstaat leefde er vooral onder de Russen een sterk sovjetpatriottisme. Onderzoeken wijzen uit dat na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie dit sovjetpatriottisme onder de burgers niet werd vervangen door sterke Russische vaderlandsliefde, maar vooral door lokaal patriottisme. Het begrip 'vaderland' werd nu vooral verbonden met de provincie, de stad en het dorp waar men geboren is. Kenmerkend in dit verband is dat Poetin snel na zijn aantreden het sovjetvolkslied in ere herstelde om de nationale eenheid te versterken.

Met name de jaren negentig waren in alle politieke en maatschappelijke opzichten een zware tijd voor Rusland. Het is begrijpelijk dat de Russen het sovjetverleden in rooskleurige beelden gingen zien en bevangen werden door gevoelens van heimwee en nostalgie.

Waaruit bestaat die sovjetnostalgie? De heimwee behelst dingen als de lage prijzen in de winkels, de gratis gezondheidszorg, de mondiale supermachtstatus en de trots deel uit te maken van een bijzonder historisch experiment. Of het in werkelijkheid ook zo mooi was (denk bijvoorbeeld aan de tekorten in de winkels) doet voor die gevoelens niet ter zake.

De heimwee naar de 'gouden jaren zeventig' onder Leonid Brezjnev is het sterkst. De in Rusland bekende opinieonderzoeker Boris Doebin legt het als volgt uit: 'Dit was de Gouden Eeuw van Rusland. Toen waren we één familie, we bezaten een groot land, waren zeker over de toekomst en voelden ons veilig. De lonen waren niet hoog, maar we konden goedkoop en zonder visa naar iedere republiek van de Sovjet-Unie reizen.'

De Sovjet-Unie is onder sovjetleider Michaïl Gorbatsjov ter ziele gegaan. Logischerwijs kan men denken dat zijn perestrojka en glasnost door de opleving van sovjetnostalgie in een steeds kwader daglicht is komen te staan. Verrassend genoeg is dit niet het geval: de Russen zijn de afgelopen tijd juist minder negatief gaan denken over Gorbatsjov en zijn perestrojka, zoals blijkt uit een recent gepubliceerd onderzoek van het Instituut voor Sociologie van de Russische Academie van Wetenschappen onder de titel 'De perestrojka in de ogen van de Russen twintig jaar later'.

Het percentage Russen dat denkt dat Gorbatsjovs hervormingen onvermijdelijk waren vanwege de crisisverschijnselen in de sovjetsamenleving, bedraagt nu 46 procent, tegen 40 procent in 1995. Het percentage Russen dat het omgekeerde denkt, dus dat ze niet nodig waren, is in deze periode gedaald van 45 naar 35 procent. Een grote meerderheid van de respondenten is positief over ontwikkelingen uit die periode als de democratisering van de sovjetmaatschappij, de persvrijheid, de vrijheid om naar het buitenland te reizen, het einde van de Koude Oorlog en de terugtrekking van de sovjettroepen uit Afghanistan. Zelfs de anti-alcoholcampagne van Gorbatsjov krijgt steeds meer waardering.

Als negatieve gevolgen van de perestrojka noemt een meerderheid van de respondenten ontwikkelingen als de teloorgang van de maatschappelijke stabiliteit, moreel verval, grotere bestaansonzekerheid, toenemende onveiligheid en het oplaaien van etnische conflicten. De hedendaagse sovjetnostalgie bestaat dus vooral uit heimwee naar verloren orde, rust en zekerheid. Daarmee is ze, gezien ook de positieve waardering voor elementen uit Gorbatsjovs perestrojka, gelijkertijd selectieve nostalgie.

De Sovjet-Unie was niet alleen een communistisch maatschappelijk systeem, maar ook een imperium. Het sovjetpatriottisme omvat Russisch-imperialistische gevoelens. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de niet-Russische volken van de voormalige Sovjet-Unie zich opnieuw zullen onderschikken aan een machtscentrum in Moskou, zeker niet op vrijwillige basis. Met de recente fluwelen revoluties in Georgië en Oekraïne en de wat minder fluwelen revolutie in Kirgizstan gaat het ontbindingsproces van het voormalige sovjetimperium alleen maar verder.

Aan de andere kant is er geen Rus meer te vinden die gelooft in een herstel van een communistisch wereldrijk. Nieuwe integratie op het territorium van de voormalige Sovjet-Unie zal op nieuwe gronden moeten plaatsvinden. Men komt meestal echter niet verder dan nogal magere integratiethema's als een vrijhandelszone en de gezamenlijke bestrijding van terrorisme.

Een mogelijke ideologische bindingskracht is het zogenoemde 'Euraziatisme'. Deze politieke stroming heeft een groeiende aanhang in Rusland en Kazachstan en gaat uit van de gedachte dat het gebied van de voormalige Sovjet-Unie een bijzondere en aparte politiek-culturele ruimte vormt. Het Euraziatisme is antiwesters en wordt de laatste tijd als een nieuw 'imperiaal project' naar voren gebracht.

In de Euraziatische ruimte zouden bijzondere tradities bestaan op het gebied van maatschappelijke ordening (collectieven), religie (een vreedzaam samenleven van orthodoxe christenen en moslims) en economie (planning). In Rusland en Kazachstan kan het Euraziatisme een sterke politieke stroming worden, zeker gezien het groeiende anti-Amerikanisme en anti-westernisme. De stroming wordt echter niet gesteund door het Poetin-bewind, dat vooral op economisch gebied de betrekkingen met het Westen wil aanhalen.

En misschien kan het nog wat worden met het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS), het samenwerkingsverband van twaalf voormalige sovjetrepublieken. Tot nu toe heeft het GOS vooral gefunctioneerd als instantie die het scheidingsproces na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie redelijk ordelijk en vreedzaam heeft doen verlopen. Er zijn vele honderden samenwerkingsverdragen getekend, maar de meeste traden niet in werking of werden in de praktijk niet of nauwelijks nageleefd.

Naar analogie van de Europese Unie wordt er regelmatig gefilosofeerd over een 'GOS van verschillende snelheden'. Rusland zal in dat geval de spil vormen van de voorlopers in een nieuw integratieproces, tot welke groep met name Wit-Rusland, Oekraïne en Kazachstan worden gerekend. Maar eigenlijk wordt vooralsnog alleen Wit-Rusland gezien als potentieel lid van een nieuwe uniestaat rondom Rusland. Dat alleen het Wit-Rusland van Aleksandr Loekasjenko, 'de laatste dictator van Europa', een reële mogelijkheid is om een 'mini-USSR' te vormen, is natuurlijk een zwaktebod voor Russische nostalgici naar de oude sovjettijden.

Opiniepeilingen laten zien dat een flinke meerderheid van de Russen een nieuwe uniestaat met de Slavische broederlanden Wit-Rusland en Oekraïne wel ziet zitten, maar dat een even grote meerderheid ook gelooft dat zo'n nieuwe uniestaat met Wit-Rusland en/of Oekraïne er niet zal komen. Veel Russen mogen nostalgisch zijn over de oude sovjettijden, ze zijn ook realistisch.